Capellam Sancte Crucis in Ipsa Luchicia Chapel of the Holy Cross in Medieval Łęczyca The State of Archaeological Research and Cognitive Perspectives

Authors

  • Zbigniew Lechowicz

DOI:

https://doi.org/10.18778/0208-6034.38.06

Keywords:

medieval Łęczyca, the Chapel of the Holy Cross, archaeological excavation

Abstract

The aim of this article is to situate the sites on the west bank of the Bzura River, which have been known for a long time and have been studied in recent years, within the space of the Tum–Łęczyca agglomeration. Łęczyca–Emaus and Kępa Łęczyca–Dzierzbiętów sites were explored by the team of the Institute of Archaeology and Ethnology of the Polish Academy of Sciences in Łódź in the middle of the previous century. In the twenty-first century, further excavations were carried out at these sites. Attempts were made to present the results in a broader settlement context and to assess the current state of research. The main problem is the establishment of the number of functioning open settlements and their location, and the role of sacred structures – temples and cemeteries in the naturally and politically determined topography of the early medieval agglomeration.

The Chapel of the Holy Cross in the Old Town appears in written sources in 1235, is mentioned in documents of 1299, 1323, 1345, and 1396, and appears in written sources in 1550. As an abandoned (deserta) auxiliary church, it was mentioned in the context of the inspection of the archdeaconry of Łęczyca in 1759. In the 1830s, a chapel was erected. By the twentieth century, there was only a cross here, located on the site of the former church, adjacent to a pond or a spring. It was the destination of the last “Emmaus” walks and survived until the Second World War.

In 1235, archdeacon Gumpert of Cracow gave the Cistercian monastery in Wąchock the village of Błonie, situated “beyond Łęczyca”, along with the Chapel of the Holy Cross, located in “Łęczyca proper”, and everything that belonged to it. The donation received the approval of Count Mściwój, castellan of Oświęcim, brother of the archdeacon. Judging by the fact that the property right was held by two brothers, it was the result of inheritance from their father or mother. This makes it possible to link the chapel’s foundation to the twelfth century.

Research in 2014 confirmed that the so-called Emmaus cemetery is the church cemetery of the Old Town Chapel of the Holy Cross. The non-invasive methods used before the excavation verification were very promising. The resulting image was highly suggestive, but after invasive exploration it proved unreliable. It was disturbed by deposited rubble and ferromagnetic waste, which made the quality of the data obtained insufficient for architectural spatial reconstructions. In the area excavated, it was not possible to combine the stone finds into a convincing foundation projection of the structure. They were not in their original locations, having been spread over many years of ploughing. It seems certain that the chapel was built of wood in all phases.

Elements of the spatial analysis for the location of the chapel are the layout, density, and dating of the burials. Judging by the furnishings, the oldest burials occurring in a regular arrangement were in the pits of A. Abramowicz and pit 1 of T. Poklewski. To the north of them, one should infer the location of the chapel. This location is confirmed by the trace of the cross found in 2014 and the concentration of large boulders. The documented ossuaries and traces of discontinuous spot foundations across skeletal burials are probably the remains of several modern chapels or cemetery shrines. There is a chance to specify the projections of further structures with access to archival documentation, although a more reliable solution would be open-area excavations.

Downloads

Download data is not yet available.

References

Katalog Zabytków Sztuki, t. II, Województwo łódzkie, red. J.Z. Łozinski, Powiat łęczycki, oprac. M. Kwiczała, K. Szczepkowska, Warszawa 1954.
Google Scholar

Kodeks Dyplomatyczny Polski. Zbiór dokumentów wystawianych przez królów pol., wielkich książąt litew. i papieży, dotyczących dziejów Polski, W. Księstwa Litew. i Śląska od XI w. do 1506, t. I–II, wyd. 1847–1858 przez J. Rzyszczewskiego, A. Muczkowskiego.
Google Scholar

Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. I–III, I. Zakrzewski (wyd.), nakład Biblioteki Kórnickiej, Poznań 1877–1879.
Google Scholar

Łaski Jan, Liber beneficiorum archidyecezyi gnieźnieńskiej, t. II, Obejmujący Archidyakonaty: Kaliski, Wieluński, Łowicki i Łęczycki: z poręki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego podług kodeksów rękopiśmiennych Archiwum Gnieźnieńskiego i Kaliskiego, Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Poznaniu, druk Lange J.B., Gniezno 1881.
Google Scholar

Abramowicz A. (1957), Badania wykopaliskowe na cmentarzysku Łęczyca – Emaus, „Studia Wczesnośredniowieczne”, 3, s. 294–297.
Google Scholar

Abramowicz A. (1960), Badania archeologiczne w Tumie pod Łęczycą w 1957 r., „Sprawozdania Archeologiczne”, 10, s. 77–83.
Google Scholar

Abramowicz A., Nadolski A., Poklewski T. (1973), Tombes decclesiastiques de Tum Pres de Łęczyca (XII–XIII sicles), „Inventaria Archaeologica. Pologne”, 30, s. 188–191.
Google Scholar

Augustyniak J. (2005), Cysterskie opactwo w Sulejowie. Rozwój przestrzenny do końca XVI wieku w świetle badań archeologiczno-architektonicznych w latach 1989–2003, Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne, Łódź.
Google Scholar

Augustyniak J. (2014), Średniowieczne przeprawy przez Pilicę i ich obrona. Żarnowiec – Przedbórz – Sulejów – Inowłódz, Fundacja Badań Archeologicznych Imienia Profesora Konrada Jażdżewskiego; Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne, Łódź.
Google Scholar

Dąbrowska E. (2008), Krzyż arcybiskupów polskich, [w:] Groby, relikwie i insygnia. Studia z dziejów mentalności średniowiecznej, Wydawnictwo Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa, s. 57–71.
Google Scholar

Florek M. (2013), Średniowieczne płyty nagrobne z przedstawieniami mieczy na Ziemi Sandomierskiej, „Acta Militaria Mediaevalia”, 9, s. 39–61.
Google Scholar

Ginter A., Pietrzak J., Starecka K. (2007), Archeologiczne badania ratunkowe przeprowadzone w 2005 r. na terenie cmentarza przy archikolegiacie w Tumie (stanowisko 3) gm. Góra św. Małgorzaty, pow. Łęczyca. Komunikat, „Łódzkie Sprawozdania Archeologiczne”, 10, 2006–2007, s. 225–241.
Google Scholar

Gowin K. (2002), Sprawozdanie z badań archeologiczno-architektonicznych przy absydzie zachodniej i w wieży północnej archikolegiaty w Tumie w 2002 roku, gm. Góra Św. Małgorzaty, powiat łęczycki (maszynopis W WUOZ Delegatura w Skierniewicach).
Google Scholar

Gowin K. (2003), Sprawozdanie z badań archeologiczno-architektonicznych w kruchcie archikolegiaty w Tumie w 2003 roku, gm. Góra Św. Małgorzaty, powiat łęczycki, (maszynopis w WUOZ Delegatura w Skierniewicach).
Google Scholar

Gowin K. (2004), Sprawozdanie z nadzoru archeologicznego w trakcie prac związanych z zagospodarowaniem terenu wokół archikolegiaty w Tumie w 2004 roku, gm. Góra Św. Małgorzaty, powiat łęczycki (maszynopis w WUOZ Delegatura w Skierniewicach).
Google Scholar

Górecki J. (1902), Wykopaliska pod Łęczycą, „Światowit”, 4, s. 155–157.
Google Scholar

Grabarczyk T., Kowalska-Pietrzak A., Nowak T. (2003), Dzieje miasta do końca XVI wieku, [w:] J. Szymczak (red.), Łęczyca. Dzieje miasta w średniowieczu i w XX wieku. Suplement do monografii miasta, Oddział Towarzystwa Naukowego Płockiego, Łęczyca–Łódź, s. 9–104.
Google Scholar

Jurek T. (2014), Pierwsze wieki Łęczycy, [w:] R. Grygiel, T. Jurek (red.), Początki Łęczycy, t. III, Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne, Łódź, s. 7–192.
Google Scholar

Kajzer L. (1986), Opracowanie zbioru ceramiki naczyniowej z „wieży Karnkowskiego” zamku w Raciążku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 2, s. 199–225.
Google Scholar

Kajzer L. (2007a), Z badań Kościoła w Łęczyckiem i Sieradzkiem w średniowieczu, [w:] A.M. Wyrwa (red.), Ingenio et humilitate. Studia z dziejów zakonu cystersów i Kościoła na ziemiach polskich dedykowane Ojcu Opatowi dr. Eustachemu Gerardowi Kocikowi OCist, Biblioteka Śląska, Poznań–Katowice–Wąchock (Liber Amicorum, 2), s. 499–512.
Google Scholar

Kajzer L. (2007b), Ziemie Polski Centralnej w XIII wieku – wstępna próba charakterystyki archeologicznej, „Archaeologia Historica Polona”, 16, s. 19–40.
Google Scholar

Kajzer L. (2010), Między Łęczycą a Chrząstowem, czyli kto, kiedy i dlaczego wybudował kościół w Strońsku nad Wartą, [w:] Dom, majątek, klient, sługa. Manifestacja pozycji elit w przestrzeni materialnej i społecznej (XIII–XIX wiek), Wydawnictwo Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 2010, s. 11–26.
Google Scholar

Kajzer L. (2012), Łęczyca trzecia albo kazimierzowska. Garść uwag, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 60.3, s. 383–393.
Google Scholar

Kajzer L. (2013), Refleksja nad osuszonymi bagnami, czyli z badań rejonu średniowiecznej Łęczycy, [w:] T. Panfil (red.), Scientia et Fidelitate. Księga Pamiątkowa Ewy i Czesława Deptułów Profesorów Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin, s. 127–146.
Google Scholar

Kajzer L. (2016a), Preludium na gród, zamek i klasztor. Exemplum Polski Centralnej, „Archaeologia Historica Polona”, 24, s. 7–26, https://doi.org/10.12775/AHP.2016.001
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.12775/AHP.2016.001

Kajzer L. (2016b), Sedes translata czy principales, czyli kilka uwag o wczesnośredniowiecznej Łęczycy, [w:] M. Grupa, A. Pydyn (red.), Od Torunia do Charkowa, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń, s. 187–204.
Google Scholar

Kittel P. (2014), Raport z badań zawartości fosforu w gruncie metodą polową wraz z podstawową analizą budowy geologicznej obszaru stanowiska Łeczyca–Emaus.
Google Scholar

Kittel P., Sygulski M. (2010), Ślady osadnictwa pradziejowego i historycznego w otoczeniu torfowiska Żabieniec, [w:] J. Twardy, S. Żurek, J. Forysiak (red.), Torfowisko Żabieniec: warunki naturalne, rozwój i zapis zmian paleoekologicznych w jego osadach, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, s. 97–112.
Google Scholar

Krause J. (1995), Sarkofagi cynowe. Problematyka technologiczna, warsztatowa i konserwatorska, Wydawnictwo Troja, Toruń.
Google Scholar

Lalik T. (1956), Stare miasto w Łęczycy. Przemiany w okresie poprzedzającym lokacje – schyłek XII i początek XIII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 4.4, s. 631–678.
Google Scholar

Lechowicz Z. (2010), Problematyka przynależności historycznej ziemi radomskiej. Korelaty archeologiczne, [w:] Radom. Korzenie miasta i regionu, t. I, Badania 2009, Wydawnictwo Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa, s. 31–55.
Google Scholar

Lechowicz Z. (2011), Dzieje ziemi radomskiej w średniowieczu. Okręg grodowy w Skrzynnie, Miejska Biblioteka Publiczna im. Józefa A. i Andrzeja S. Załuskich, Radom.
Google Scholar

Lechowicz Z. (2018), Kościół św. Trójcy w miejscowości Grębień pow. Wieluń. Archeologia i architektura, „Rocznik Wieluński”, 18, s. 25–49.
Google Scholar

Librowski S. (1974), Repertorium akt wizytacji kanonicznych dawnej archidiecezji gnieźnieńskiej, cz. 1, z. 2, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1974 (Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne, 29).
Google Scholar

Mikołajczyk A. (1987), Pojedyncze znaleziska monet jako źródło do historii osadnictwa w Tumie, woj. płockie, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Numizmatyczna i Konserwatorska”, 7, s. 25–32.
Google Scholar

Nadolski A. (1955), Prace badawcze stacji archeologicznej w Łęczycy w latach 1953–1954, „Sprawozdania Archeologiczne”, 1, s. 105–130.
Google Scholar

Starecka K. (2000), Sprawozdanie z nadzoru archeologicznego w trakcie zakładania opaski odwadniającej na fundamencie archikolegiaty w Tumie w 2000 roku, Gm. Góra Św. Małgorzaty, pow. Łęczycki, woj. łódzkie (maszynopis W WUOZ Łódź. Delegatura Skierniewice).
Google Scholar

Starecka K. (2002a), Sprawozdanie z nadzoru archeologicznego w trakcie zakładania opaski odwadniającej na fundamencie archikolegiaty w Tumie w 2002 roku, Gm. Góra Św. Małgorzaty, pow. Łęczycki, woj. łódzkie (maszynopis W WUOZ Łódź. Delegatura Skierniewice).
Google Scholar

Starecka K. (2002b), Sprawozdanie z nadzoru archeologicznego w trakcie zakładania linii kablowej przy kościele św. Mikołaja w Tumie w 2002 roku, Gm. Góra Św. Małgorzaty, pow. Łęczycki, woj. łódzkie (maszynopis W WUOZ Łódź. Delegatura Skierniewice).
Google Scholar

Stolarczyk T., Tomczak A. (2012), Źródła kartograficzne do dziejów Łęczycy, [w:] L. Sztompka, M. Żemigała (red.), Zapiski, wykopaliska, mapy. Źródła do dziejów Łęczycy. Materiały z sesji naukowej w Łęczycy, dnia 26 kwietnia 2012 roku. XXXV-lecie Oddziału Łęczyckiego Towarzystwa Naukowego Płockiego, Towarzystwo Naukowe Płockie. Oddział Łęczyca, s. 51–103.
Google Scholar

Szymczak J. (2012), Źródła pisane do dziejów średniowiecznej Łęczycy, [w:] L. Sztompka, M. Żemigała (red.), Zapiski, wykopaliska, mapy. Źródła do dziejów Łęczycy. Materiały z sesji naukowej w Łęczycy, dnia 26 kwietnia 2012 roku. XXXV-lecie Oddziału Łęczyckiego Towarzystwa Naukowego Płockiego, Towarzystwo Naukowe Płockie. Oddział Łęczyca, s. 12–40.
Google Scholar

Szymczakowa A. (2005), Kilka uwag w sprawie fundatorów kościoła w Strońsku koło Sieradza, „Archeologia Historica Polona”, 15.1, s. 85–100.
Google Scholar

Tomaszewski A. (1974), Wiejskie Ecclesie laicorum w wieku XIII, [w:] P. Skubiszewski (red.), Sztuka i ideologia XIII w., Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław, s. 124.
Google Scholar

Tomczak A. (1955), Stare Miasto w Łęczycy, „Studia Wczesnośredniowieczne”, 3, s. 280–284.
Google Scholar

Tomczak A. (1966), Źródła kartograficzne do dziejów Łęczycy średniowiecznej, [w:] A. Abramowicz, A. Nadolski, T. Poklewski, J. Wieczorek (red.), Łęczyca wczesnośredniowieczna, t. I, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław, s. 35–58.
Google Scholar

Wyrwa A.M. (2011), Klejnot architektury drewnianej ziem polskich. Kościół św. Mikołaja w Tarnowie Pałuckim. Wielkopolska, Wydawnictwo Pejzaż, Bydgoszcz.
Google Scholar

Zajączkowski S. (1951), Studia nad terytorialnym formowaniem ziemi łęczyckiej i sieradzkiej, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź.
Google Scholar

Zajączkowski S. (1958), Opactwo „na łęczyckim grodzie” i jego uposażenie, „Rocznik Łódzki”, 1, s. 283–300.
Google Scholar

Zajączkowski S. (1958a), Początki kolegiaty łęczyckiej. Przyczynek do osadnictwa ziemi łęczyckiej, „Roczniki Historyczne”, 24, s. 145–176.
Google Scholar

Zajączkowski S. (1964), Uwagi nad osadnictwem dawnych ziem Łęczyckiej i Sieradzkiej (do przełomu XI i XII w.), „Rocznik Łódzki”, 8 (5), s. 167–178.
Google Scholar

Zajączkowski S. (1964a), O posiadłościach klasztoru trzemeszeńskiego w Łęczyckiem w XII wieku na tle początków Łęczycy, „Roczniki Historyczne”, 30, s. 54–69.
Google Scholar

Zajączkowski S. (1966), Studia nad osadnictwem dawnych ziem Łęczyckiej i Sieradzkiej w XII–XIV w., „Studia z Dziejów Osadnictwa”, 4, s. 5–85.
Google Scholar

Zajączkowski S. (1976), O przejściach przez błota łęczyckie w średniowieczu, [w:] A. Galos, J. Janczak (red.), Ziemia i ludzie dawnej Polski. Studia z geografii historycznej, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław (Prace Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego, Seria A, nr 179), s. 83–127.
Google Scholar

Żemigała M. (2008), Cegła w budownictwie wielkopolskim w średniowieczu, Wydawnictwo Instytutu Archeologii i Etnologii PAN, Łódź–Warszawa.
Google Scholar

Published

2023-12-19

How to Cite

Lechowicz, Z. (2023). Capellam Sancte Crucis in Ipsa Luchicia Chapel of the Holy Cross in Medieval Łęczyca The State of Archaeological Research and Cognitive Perspectives. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Archaeologica, (38), 101–140. https://doi.org/10.18778/0208-6034.38.06

Issue

Section

Articles