Capellam Sancte Crucis in Ipsa Luchicia Chapel of the Holy Cross in Medieval Łęczyca The State of Archaeological Research and Cognitive Perspectives
DOI:
https://doi.org/10.18778/0208-6034.38.06Keywords:
medieval Łęczyca, the Chapel of the Holy Cross, archaeological excavationAbstract
The aim of this article is to situate the sites on the west bank of the Bzura River, which have been known for a long time and have been studied in recent years, within the space of the Tum–Łęczyca agglomeration. Łęczyca–Emaus and Kępa Łęczyca–Dzierzbiętów sites were explored by the team of the Institute of Archaeology and Ethnology of the Polish Academy of Sciences in Łódź in the middle of the previous century. In the twenty-first century, further excavations were carried out at these sites. Attempts were made to present the results in a broader settlement context and to assess the current state of research. The main problem is the establishment of the number of functioning open settlements and their location, and the role of sacred structures – temples and cemeteries in the naturally and politically determined topography of the early medieval agglomeration.
The Chapel of the Holy Cross in the Old Town appears in written sources in 1235, is mentioned in documents of 1299, 1323, 1345, and 1396, and appears in written sources in 1550. As an abandoned (deserta) auxiliary church, it was mentioned in the context of the inspection of the archdeaconry of Łęczyca in 1759. In the 1830s, a chapel was erected. By the twentieth century, there was only a cross here, located on the site of the former church, adjacent to a pond or a spring. It was the destination of the last “Emmaus” walks and survived until the Second World War.
In 1235, archdeacon Gumpert of Cracow gave the Cistercian monastery in Wąchock the village of Błonie, situated “beyond Łęczyca”, along with the Chapel of the Holy Cross, located in “Łęczyca proper”, and everything that belonged to it. The donation received the approval of Count Mściwój, castellan of Oświęcim, brother of the archdeacon. Judging by the fact that the property right was held by two brothers, it was the result of inheritance from their father or mother. This makes it possible to link the chapel’s foundation to the twelfth century.
Research in 2014 confirmed that the so-called Emmaus cemetery is the church cemetery of the Old Town Chapel of the Holy Cross. The non-invasive methods used before the excavation verification were very promising. The resulting image was highly suggestive, but after invasive exploration it proved unreliable. It was disturbed by deposited rubble and ferromagnetic waste, which made the quality of the data obtained insufficient for architectural spatial reconstructions. In the area excavated, it was not possible to combine the stone finds into a convincing foundation projection of the structure. They were not in their original locations, having been spread over many years of ploughing. It seems certain that the chapel was built of wood in all phases.
Elements of the spatial analysis for the location of the chapel are the layout, density, and dating of the burials. Judging by the furnishings, the oldest burials occurring in a regular arrangement were in the pits of A. Abramowicz and pit 1 of T. Poklewski. To the north of them, one should infer the location of the chapel. This location is confirmed by the trace of the cross found in 2014 and the concentration of large boulders. The documented ossuaries and traces of discontinuous spot foundations across skeletal burials are probably the remains of several modern chapels or cemetery shrines. There is a chance to specify the projections of further structures with access to archival documentation, although a more reliable solution would be open-area excavations.
Downloads
References
Katalog Zabytków Sztuki, t. II, Województwo łódzkie, red. J.Z. Łozinski, Powiat łęczycki, oprac. M. Kwiczała, K. Szczepkowska, Warszawa 1954.
Google Scholar
Kodeks Dyplomatyczny Polski. Zbiór dokumentów wystawianych przez królów pol., wielkich książąt litew. i papieży, dotyczących dziejów Polski, W. Księstwa Litew. i Śląska od XI w. do 1506, t. I–II, wyd. 1847–1858 przez J. Rzyszczewskiego, A. Muczkowskiego.
Google Scholar
Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. I–III, I. Zakrzewski (wyd.), nakład Biblioteki Kórnickiej, Poznań 1877–1879.
Google Scholar
Łaski Jan, Liber beneficiorum archidyecezyi gnieźnieńskiej, t. II, Obejmujący Archidyakonaty: Kaliski, Wieluński, Łowicki i Łęczycki: z poręki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego podług kodeksów rękopiśmiennych Archiwum Gnieźnieńskiego i Kaliskiego, Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Poznaniu, druk Lange J.B., Gniezno 1881.
Google Scholar
Abramowicz A. (1957), Badania wykopaliskowe na cmentarzysku Łęczyca – Emaus, „Studia Wczesnośredniowieczne”, 3, s. 294–297.
Google Scholar
Abramowicz A. (1960), Badania archeologiczne w Tumie pod Łęczycą w 1957 r., „Sprawozdania Archeologiczne”, 10, s. 77–83.
Google Scholar
Abramowicz A., Nadolski A., Poklewski T. (1973), Tombes decclesiastiques de Tum Pres de Łęczyca (XII–XIII sicles), „Inventaria Archaeologica. Pologne”, 30, s. 188–191.
Google Scholar
Augustyniak J. (2005), Cysterskie opactwo w Sulejowie. Rozwój przestrzenny do końca XVI wieku w świetle badań archeologiczno-architektonicznych w latach 1989–2003, Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne, Łódź.
Google Scholar
Augustyniak J. (2014), Średniowieczne przeprawy przez Pilicę i ich obrona. Żarnowiec – Przedbórz – Sulejów – Inowłódz, Fundacja Badań Archeologicznych Imienia Profesora Konrada Jażdżewskiego; Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne, Łódź.
Google Scholar
Dąbrowska E. (2008), Krzyż arcybiskupów polskich, [w:] Groby, relikwie i insygnia. Studia z dziejów mentalności średniowiecznej, Wydawnictwo Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa, s. 57–71.
Google Scholar
Florek M. (2013), Średniowieczne płyty nagrobne z przedstawieniami mieczy na Ziemi Sandomierskiej, „Acta Militaria Mediaevalia”, 9, s. 39–61.
Google Scholar
Ginter A., Pietrzak J., Starecka K. (2007), Archeologiczne badania ratunkowe przeprowadzone w 2005 r. na terenie cmentarza przy archikolegiacie w Tumie (stanowisko 3) gm. Góra św. Małgorzaty, pow. Łęczyca. Komunikat, „Łódzkie Sprawozdania Archeologiczne”, 10, 2006–2007, s. 225–241.
Google Scholar
Gowin K. (2002), Sprawozdanie z badań archeologiczno-architektonicznych przy absydzie zachodniej i w wieży północnej archikolegiaty w Tumie w 2002 roku, gm. Góra Św. Małgorzaty, powiat łęczycki (maszynopis W WUOZ Delegatura w Skierniewicach).
Google Scholar
Gowin K. (2003), Sprawozdanie z badań archeologiczno-architektonicznych w kruchcie archikolegiaty w Tumie w 2003 roku, gm. Góra Św. Małgorzaty, powiat łęczycki, (maszynopis w WUOZ Delegatura w Skierniewicach).
Google Scholar
Gowin K. (2004), Sprawozdanie z nadzoru archeologicznego w trakcie prac związanych z zagospodarowaniem terenu wokół archikolegiaty w Tumie w 2004 roku, gm. Góra Św. Małgorzaty, powiat łęczycki (maszynopis w WUOZ Delegatura w Skierniewicach).
Google Scholar
Górecki J. (1902), Wykopaliska pod Łęczycą, „Światowit”, 4, s. 155–157.
Google Scholar
Grabarczyk T., Kowalska-Pietrzak A., Nowak T. (2003), Dzieje miasta do końca XVI wieku, [w:] J. Szymczak (red.), Łęczyca. Dzieje miasta w średniowieczu i w XX wieku. Suplement do monografii miasta, Oddział Towarzystwa Naukowego Płockiego, Łęczyca–Łódź, s. 9–104.
Google Scholar
Jurek T. (2014), Pierwsze wieki Łęczycy, [w:] R. Grygiel, T. Jurek (red.), Początki Łęczycy, t. III, Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne, Łódź, s. 7–192.
Google Scholar
Kajzer L. (1986), Opracowanie zbioru ceramiki naczyniowej z „wieży Karnkowskiego” zamku w Raciążku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 2, s. 199–225.
Google Scholar
Kajzer L. (2007a), Z badań Kościoła w Łęczyckiem i Sieradzkiem w średniowieczu, [w:] A.M. Wyrwa (red.), Ingenio et humilitate. Studia z dziejów zakonu cystersów i Kościoła na ziemiach polskich dedykowane Ojcu Opatowi dr. Eustachemu Gerardowi Kocikowi OCist, Biblioteka Śląska, Poznań–Katowice–Wąchock (Liber Amicorum, 2), s. 499–512.
Google Scholar
Kajzer L. (2007b), Ziemie Polski Centralnej w XIII wieku – wstępna próba charakterystyki archeologicznej, „Archaeologia Historica Polona”, 16, s. 19–40.
Google Scholar
Kajzer L. (2010), Między Łęczycą a Chrząstowem, czyli kto, kiedy i dlaczego wybudował kościół w Strońsku nad Wartą, [w:] Dom, majątek, klient, sługa. Manifestacja pozycji elit w przestrzeni materialnej i społecznej (XIII–XIX wiek), Wydawnictwo Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 2010, s. 11–26.
Google Scholar
Kajzer L. (2012), Łęczyca trzecia albo kazimierzowska. Garść uwag, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 60.3, s. 383–393.
Google Scholar
Kajzer L. (2013), Refleksja nad osuszonymi bagnami, czyli z badań rejonu średniowiecznej Łęczycy, [w:] T. Panfil (red.), Scientia et Fidelitate. Księga Pamiątkowa Ewy i Czesława Deptułów Profesorów Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin, s. 127–146.
Google Scholar
Kajzer L. (2016a), Preludium na gród, zamek i klasztor. Exemplum Polski Centralnej, „Archaeologia Historica Polona”, 24, s. 7–26, https://doi.org/10.12775/AHP.2016.001
Google Scholar
DOI: https://doi.org/10.12775/AHP.2016.001
Kajzer L. (2016b), Sedes translata czy principales, czyli kilka uwag o wczesnośredniowiecznej Łęczycy, [w:] M. Grupa, A. Pydyn (red.), Od Torunia do Charkowa, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń, s. 187–204.
Google Scholar
Kittel P. (2014), Raport z badań zawartości fosforu w gruncie metodą polową wraz z podstawową analizą budowy geologicznej obszaru stanowiska Łeczyca–Emaus.
Google Scholar
Kittel P., Sygulski M. (2010), Ślady osadnictwa pradziejowego i historycznego w otoczeniu torfowiska Żabieniec, [w:] J. Twardy, S. Żurek, J. Forysiak (red.), Torfowisko Żabieniec: warunki naturalne, rozwój i zapis zmian paleoekologicznych w jego osadach, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, s. 97–112.
Google Scholar
Krause J. (1995), Sarkofagi cynowe. Problematyka technologiczna, warsztatowa i konserwatorska, Wydawnictwo Troja, Toruń.
Google Scholar
Lalik T. (1956), Stare miasto w Łęczycy. Przemiany w okresie poprzedzającym lokacje – schyłek XII i początek XIII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 4.4, s. 631–678.
Google Scholar
Lechowicz Z. (2010), Problematyka przynależności historycznej ziemi radomskiej. Korelaty archeologiczne, [w:] Radom. Korzenie miasta i regionu, t. I, Badania 2009, Wydawnictwo Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa, s. 31–55.
Google Scholar
Lechowicz Z. (2011), Dzieje ziemi radomskiej w średniowieczu. Okręg grodowy w Skrzynnie, Miejska Biblioteka Publiczna im. Józefa A. i Andrzeja S. Załuskich, Radom.
Google Scholar
Lechowicz Z. (2018), Kościół św. Trójcy w miejscowości Grębień pow. Wieluń. Archeologia i architektura, „Rocznik Wieluński”, 18, s. 25–49.
Google Scholar
Librowski S. (1974), Repertorium akt wizytacji kanonicznych dawnej archidiecezji gnieźnieńskiej, cz. 1, z. 2, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1974 (Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne, 29).
Google Scholar
Mikołajczyk A. (1987), Pojedyncze znaleziska monet jako źródło do historii osadnictwa w Tumie, woj. płockie, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Numizmatyczna i Konserwatorska”, 7, s. 25–32.
Google Scholar
Nadolski A. (1955), Prace badawcze stacji archeologicznej w Łęczycy w latach 1953–1954, „Sprawozdania Archeologiczne”, 1, s. 105–130.
Google Scholar
Starecka K. (2000), Sprawozdanie z nadzoru archeologicznego w trakcie zakładania opaski odwadniającej na fundamencie archikolegiaty w Tumie w 2000 roku, Gm. Góra Św. Małgorzaty, pow. Łęczycki, woj. łódzkie (maszynopis W WUOZ Łódź. Delegatura Skierniewice).
Google Scholar
Starecka K. (2002a), Sprawozdanie z nadzoru archeologicznego w trakcie zakładania opaski odwadniającej na fundamencie archikolegiaty w Tumie w 2002 roku, Gm. Góra Św. Małgorzaty, pow. Łęczycki, woj. łódzkie (maszynopis W WUOZ Łódź. Delegatura Skierniewice).
Google Scholar
Starecka K. (2002b), Sprawozdanie z nadzoru archeologicznego w trakcie zakładania linii kablowej przy kościele św. Mikołaja w Tumie w 2002 roku, Gm. Góra Św. Małgorzaty, pow. Łęczycki, woj. łódzkie (maszynopis W WUOZ Łódź. Delegatura Skierniewice).
Google Scholar
Stolarczyk T., Tomczak A. (2012), Źródła kartograficzne do dziejów Łęczycy, [w:] L. Sztompka, M. Żemigała (red.), Zapiski, wykopaliska, mapy. Źródła do dziejów Łęczycy. Materiały z sesji naukowej w Łęczycy, dnia 26 kwietnia 2012 roku. XXXV-lecie Oddziału Łęczyckiego Towarzystwa Naukowego Płockiego, Towarzystwo Naukowe Płockie. Oddział Łęczyca, s. 51–103.
Google Scholar
Szymczak J. (2012), Źródła pisane do dziejów średniowiecznej Łęczycy, [w:] L. Sztompka, M. Żemigała (red.), Zapiski, wykopaliska, mapy. Źródła do dziejów Łęczycy. Materiały z sesji naukowej w Łęczycy, dnia 26 kwietnia 2012 roku. XXXV-lecie Oddziału Łęczyckiego Towarzystwa Naukowego Płockiego, Towarzystwo Naukowe Płockie. Oddział Łęczyca, s. 12–40.
Google Scholar
Szymczakowa A. (2005), Kilka uwag w sprawie fundatorów kościoła w Strońsku koło Sieradza, „Archeologia Historica Polona”, 15.1, s. 85–100.
Google Scholar
Tomaszewski A. (1974), Wiejskie Ecclesie laicorum w wieku XIII, [w:] P. Skubiszewski (red.), Sztuka i ideologia XIII w., Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław, s. 124.
Google Scholar
Tomczak A. (1955), Stare Miasto w Łęczycy, „Studia Wczesnośredniowieczne”, 3, s. 280–284.
Google Scholar
Tomczak A. (1966), Źródła kartograficzne do dziejów Łęczycy średniowiecznej, [w:] A. Abramowicz, A. Nadolski, T. Poklewski, J. Wieczorek (red.), Łęczyca wczesnośredniowieczna, t. I, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław, s. 35–58.
Google Scholar
Wyrwa A.M. (2011), Klejnot architektury drewnianej ziem polskich. Kościół św. Mikołaja w Tarnowie Pałuckim. Wielkopolska, Wydawnictwo Pejzaż, Bydgoszcz.
Google Scholar
Zajączkowski S. (1951), Studia nad terytorialnym formowaniem ziemi łęczyckiej i sieradzkiej, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź.
Google Scholar
Zajączkowski S. (1958), Opactwo „na łęczyckim grodzie” i jego uposażenie, „Rocznik Łódzki”, 1, s. 283–300.
Google Scholar
Zajączkowski S. (1958a), Początki kolegiaty łęczyckiej. Przyczynek do osadnictwa ziemi łęczyckiej, „Roczniki Historyczne”, 24, s. 145–176.
Google Scholar
Zajączkowski S. (1964), Uwagi nad osadnictwem dawnych ziem Łęczyckiej i Sieradzkiej (do przełomu XI i XII w.), „Rocznik Łódzki”, 8 (5), s. 167–178.
Google Scholar
Zajączkowski S. (1964a), O posiadłościach klasztoru trzemeszeńskiego w Łęczyckiem w XII wieku na tle początków Łęczycy, „Roczniki Historyczne”, 30, s. 54–69.
Google Scholar
Zajączkowski S. (1966), Studia nad osadnictwem dawnych ziem Łęczyckiej i Sieradzkiej w XII–XIV w., „Studia z Dziejów Osadnictwa”, 4, s. 5–85.
Google Scholar
Zajączkowski S. (1976), O przejściach przez błota łęczyckie w średniowieczu, [w:] A. Galos, J. Janczak (red.), Ziemia i ludzie dawnej Polski. Studia z geografii historycznej, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław (Prace Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego, Seria A, nr 179), s. 83–127.
Google Scholar
Żemigała M. (2008), Cegła w budownictwie wielkopolskim w średniowieczu, Wydawnictwo Instytutu Archeologii i Etnologii PAN, Łódź–Warszawa.
Google Scholar
Downloads
Published
How to Cite
Issue
Section
License
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.