Acta Universitatis Lodziensis. Folia Archaeologica

Pomiędzy historią a pamięcią: archeologia rodziny

Dawid Kobiałka — 2023-12-19

Artykuł omawia archeologiczną wartość dziedzictwa niedawnej przeszłości, biorąc za studium przypadku pewien złoty pierścionek. Artefakt stanowi kontekst do analizy dwóch zagadnień dotyczących archeologicznych badań nad niedawną przeszłością. Pierwsza kwestia dotyczy postrzegania współczesnej archeologii jako praktyki pamięci niż historii minionych społeczności. Drugi problem stanowi omówienie tzw. archeologii rodziny (family archaeology) jako perspektywy badawczej, gdzie archeolodzy badają własną przeszłość i korzenie rodzinne. Celem pracy jest prezentacja archeologii jako wartościowej metody odkrywania, analizowania i przywracania społecznych i materialnych wspomnień z bliskiej przeszłości.

Badania krypt kościoła pw. Św. Dominika w Płocku w ramach projektu „At the intersection of faiths and cultures – research on history of St. Dominic’s Church in Płock” – raport

Mikołaj Dobek — 2023-12-19

Podominikański kościół pw. św. Dominika w Płocku to jeden z najstarszych obiektów sakralnych miasta. Wraz z przylegającym do niego klasztorem stanowi świadectwo funkcjonowania na obszarze tzw. „Górek” społeczności trzech wyznań: katolików, protestantów i wiernych prawosławnych. Romański kompleks wzniesiony został najpóźniej w trzeciej dekadzie XIII w. i stanowił istotny punkt na mapie średniowiecznego i nowożytnego Płocka. Sama zabudowa ulegała na przestrzeni wieków niewielkim zmianom, stąd też kościół i klasztor to miejsca o dużym potencjale badawczym. Niestety, dotychczas obiekt nie doczekał się kompleksowych badań archeologicznych, poprzedzonych kwerendą źródłową. Zmiana takiego stanu rzeczy stanowiła główne założenie projektu „At the intersection of faiths and cultures – research on history of St. Dominic’s Church in Płock”, finansowanego z budżetu „Grants4NCUStudents”. W ramach niego zespół badawczy z toruńskiego UMK przeprowadził w 2022 r. wstępne badania archeologiczne krypt pod kościołem św. Dominika. Podczas cyklu wyjazdów terenowych wykonano szereg odwiertów w przestrzeni krypty, a także w piwnicach pod wschodnim skrzydłem klasztornym. Oczyszczono także zasypisko północnego otworu wejściowego. Prace wstępne umożliwiły prowadzenie dalszej eksploracji nawarstwień nienaruszonych podczas prac porządkowych mających miejsce w krypcie w XX w. Podczas trwania badań odkryto łącznie szczątki ok. 120 osób, z czego kości 16 osób zdeponowano w ossuarium wykonanym w drewnianej skrzyni. Pozyskano również zabytki kultury materialnej, które pozwoliły na wydatowanie momentu i kolejności zmian zachodzących w kryptach. Rezultaty prowadzonych badań umożliwiły precyzyjne opracowanie dalszej strategii badawczej dla płockiego kompleksu podominikańskiego.

Liczman z zamku Ogrodzieniec. Próba interpretacji

Ewelina Imiołczyk — 2023-12-19

Wśród zabytków pozyskanych w trakcie badań zamku Ogrodzieniec w 1964 r., prowadzonych pod kierownictwem ówczesnego dr. Jerzego Szydłowskiego, odkryto liczne zabytki ruchome, w tym także numizmaty. Niewątpliwie w tej kategorii zabytków na uwagę zasługuje liczman z rachmistrzem, datowany na lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte XVI w. Typologicznie ów zabytek można określić jako Mitchiner 1430/1430a. Omawiany typ, znany jako Rechenmester-Typus lub Schulpfennig, posiada na awersie przedstawienie mężczyzny za stołem w trakcie wykonywania obliczeń. Na rewersie natomiast mamy litery alfabetu ułożone w pięciu liniach. Prezentowany zabytek pochodzi z pracowni trzech Hansów Schultesów, działających w latach 1553–1612 w Norymberdze. Liczman znajdujący się obecnie w zbiorach Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu (nr inw. MGB/A/30/2006:3) został bez wątpienia przywieziony do Ogrodzieńca i należał do któregoś z właścicieli zamku bądź jego mieszkańców. Monety tego typu charakteryzują się bardzo bogatą symboliką i stanowią ciekawy przykład dalekosiężnych kontaktów handlowych.

W kwestii typologicznej definicji tzw. „kasztelu środkowoeuropejskiego”

Luboš Hobl — 2023-12-19

Typologia to jedna z podstawowych metod archeologicznych, która pomaga uporządkować duże ilości danych i uprościć pracę z nimi. Stosowana jest również w kastelologii, gdzie dzieli zamki na typy, np. na podstawie ich rozplanowania (tak jest w przypadku kastelologii czeskiej). Jedną z problematycznych grup są tzw. kasztele środkowoeuropejskie. Żaden z przedstawicieli tej grupy nie odpowiada jednak w pełni definicji sformułowanej przez T. Durdíka. Najlepiej zbadanymi zamkami tej grupy, które są najbliżej definicji, są te w Písku i Kadani. Z tego powodu posłużyły one jako analogie dla pozostałych domniemanych przedstawicieli, na podstawie których stworzono koncepcję formy pierwotnej. Najnowsze badania pogłębiły wątpliwości co do zaliczenia ich do tej grupy typologicznej. W przeciwieństwie do wspomnianych przykładów, istnieją inne stanowiska, które zbliżają się do definicji, ale ich włączenie do grupy tzw. kasztelów środkowoeuropejskich zostało co najmniej zakwestionowane. Przywołane w artykule problemy podkreślają niewystarczający poziom dostępnej wiedzy o zamkach reprezentujących tzw. kasztele środkowoeuropejskie, co de facto wyklucza zasadność stosowania tego typu w zakresie metody archeologicznej. Rozwiązaniem tej sytuacji jest włączenie ich do innej grupy typologicznej (najlepiej do tzw. zamków z obwodową zabudową), co pozwoliłoby na ich dalsze stosowanie. Co więcej, takie połączenie usunęłoby sztuczne granice między obiektami, które są ze sobą bezpośrednio powiązane. Niemniej jednak o typologii należy myśleć głównie jako o metodzie, która pomaga i upraszcza pracę z pewną ilością zebranych danych. Istniejące grupy należy zweryfikować, aby można je było wykorzystać do dalszych badań. Nie powinno to ograniczać się do oceny cech architektonicznych i historycznych, ale powinno również obejmować inne podejścia, które do tej pory były rzadziej stosowane, co pomoże stworzyć bardziej plastyczny obraz, a tym samym pozwoli lepiej zrozumieć obiekty zamkowe.

Castrum sive fortalicium w Woźnikach w świetle najnowszej prospekcji terenowej

Radosław Zdaniewicz — 2023-12-19

Położone wśród podmokłych łąk grodzisko stożkowate w Woźnikach było obiektem zainteresowań badaczy już od początków XX w. Jednak badania wykopaliskowe o charakterze sondażowym zostały przeprowadzone przez pracowników Działu Archeologii Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu dopiero w 1957 r. Przyniosły one potwierdzenie zabytkowego charakteru obiektu, jednak niewiele informacji dotyczących wyglądu zabudowy czy etapów jego funkcjonowania. Niestety, w XX w. grodzisko było niszczone i obecnie jego plateau zostało silnie zniwelowane. W 2023 r. postanowiono powrócić do badań obiektu, wykorzystując techniki nieinwazyjne. Wykonano również ponowne, dokładne badania powierzchniowe z użyciem detektora metali i planigrafii przestrzennej. Przyniosły one wiele nowych, interesujących wyników, które stanowią asumpt do dalszych badań stanowiska.

Capellam Sancte Crucis in ipsa Luchicia Kaplica Św. Krzyża w średniowiecznej Łęczycy. Stan badań archeologicznych i perspektywy poznawcze

Zbigniew Lechowicz — 2023-12-19

Celem artykułu jest usytuowanie w przestrzeni aglomeracji tumsko-łęczyckiej znanych od dawna i badanych ostatnimi laty stanowisk na zachodnim brzegu Bzury. Stanowiska Łęczyca–Emaus i Kępa Łęczyca–Dzierzbiętów badane były przez ekipę IHKM Łódź w połowie ubiegłego wieku. W XXI w. przeprowadzono kolejne badania wykopaliskowe na tych stanowiskach. Ich wyniki starano się przedstawić w szerszym kontekście osadniczym oraz ocenić aktualny stan badań. Podstawowe problemy to ustalenie liczby funkcjonujących osad otwartych i miejsc, w jakich były zlokalizowane, a także roli składników sakralnych – świątyń i cmentarzysk w zdeterminowanej przyrodniczo i politycznie topografii wczesnośredniowiecznej aglomeracji.

Kaplica p.w. Św. Krzyża na Starym Mieście pojawia się w źródłach pisanych w 1235 r., wzmiankowana jest w dokumentach z lat 1299, 1323, 1345 oraz 1396 r., pojawia się w źródłach pisanych w 1550 r. Jako opuszczony (deserta) kościół pomocniczy wymieniony został w wizytacji archidiakonatu łęczyckiego w 1759 r. W latach trzydziestych XIX w. wzniesiono kaplicę. W XX w. był tu już tylko krzyż, zlokalizowany w miejscu dawnego kościoła i w sąsiedztwie sadzawki lub źródła. Stanowił on cel ostatnich „emausowych” spacerów i przetrwał do II wojny światowej.

W 1235 r. krakowski archidiakon Gumpert przekazał klasztorowi cystersów w Wąchocku wieś Błonie leżącą „za Łęczycą” oraz kaplicę Św. Krzyża leżącą w „samej Łęczycy” ze wszystkim, co do niej należało. Darowizna ta uzyskała zgodę komesa Mściwoja, kasztelana oświęcimskiego, brata archidiakona. Sądząc po tym, że prawem własności dysponowali dwaj bracia, było ono efektem dziedziczenia po ojcu lub matce. Pozwala to łączyć fundację kaplicy z wiekiem XII. Badania w 2014 r. potwierdziły, że tzw. cmentarzysko Emaus jest cmentarzem przykościelnym staromiejskiej kaplicy Św. Krzyża. Zastosowane metody nieinwazyjne przed weryfikacją wykopaliskową dały obiecujące wyniki. Uzyskany obraz graficzny był bardzo sugestywny, ale po inwazyjnej eksploracji okazał się niewiarygodny. Zaburzony został przez nawieziony gruz, ferromagnetyczne odpady, które spowodowały, że jakość uzyskanych danych nie była wystarczająca dla architektonicznych rekonstrukcji przestrzennych. W badanym wykopaliskowo obszarze nie udało się połączyć znalezisk kamieni w przekonujący rzut fundamentowy bryły. Nie znajdowały się w miejscach pierwotnych, były rozwleczone przez wieloletnią orkę. Wydaje się pewnym, że kaplica we wszystkich fazach była wzniesiona z drewna.

Elementem analizy przestrzennej do lokalizacji kaplicy jest układ, zagęszczenie i datowanie pochówków. Sądząc po wyposażeniu, najstarsze pochówki występujące w regularnym układzie znajdowały się w wykopach A. Abramowicza i wykopie 1 T. Poklewskiego. Na północ od nich należy domyślać się lokalizacji kaplicy. Taką lokalizację potwierdza odnaleziony w 2014 r. ślad po krzyżu oraz koncentracja dużych głazów. Zadokumentowane ossuaria i ślady po punktowych, nieciągłych fundamentach przecinających pochówki szkieletowe to zapewne pozostałości kilku nowożytnych kaplic bądź kapliczek cmentarnych. Istnieje szansa uściślenia rzutów kolejnych budowli przy dostępie do archiwalnej dokumentacji, choć bardziej wiarygodnym rozwiązaniem byłyby szerokopłaszczyznowe eksploracje.

Numizmaty i bulla ołowiana z Traktu Wolborskiego w Piotrkowie Trybunalskim

Jacek Ziętek — 2023-12-19

Piotrków Trybunalski to miasto bardzo zasłużone dla historii Polski: siedziba królów, miejsce sejmów i trybunałów koronnych. Pierwsze udokumentowane odkrycia archeologiczne pochodzą z drugiej połowy XIX w., a większe badania archeologiczne prowadzone były od lat sześćdziesiątych XX w. Podczas nadzorów archeologicznych wykonywanych w 2014 r. przy ulicy Starowarszawskiej na Trakcie Wolborskim dokonano interesujących odkryć. Spod mostu na rzece Strawie wydobyto prawie 200 monet (od XV do XX w.) oraz znaleziono bullę – pozłacaną pieczęć ołowianą z herbem Tudorów. Wśród monet dominowały numizmaty królów Polskich (od Władysława Warneńczyka do Stanisława Augusta Poniatowskiego). Odkryty zbiór monet jest największym zespołem pozyskanym w trakcie prac archeologicznych na terenie miasta. W przypadku pieczęci z herbem Tudorów można przypuszczać, że z uwagi na zdobienie i specjalne wykonanie w pozłacanym ołowiu, nie była to plomba towarowa. Mogła za to stanowić zabezpieczenie specjalnego daru przekazanego przez dwór angielski Henryka VIII dla króla Polski Zygmunta I.

Znaleziska złotych i srebrnych ozdób ludności kultury wielbarskiej z terenów tzw. wschodniej strefy kultury przeworskiej

Angelika Błażejewska — 2023-12-19

W niniejszej pracy przestawiono znaleziska złotych i srebrnych ozdób, charakterystycznych dla kultury wielbarskiej, pochodzących z obszaru wschodniej strefy kultury przeworskiej. W literaturze wielokrotnie zwracano uwagę na odrębność terenów prawobrzeża Wisły zajmowanych przez ludność kultury przeworskiej. Wspomniana odrębność przejawia się przede wszystkim w specyficznym stylu, łączącym cechy typowe dla kultury przeworskiej z elementami wywodzącymi się z innych obszarów kulturowych, m.in. kultury wielbarskiej. Niezwykły kunszt złotniczy najlepiej widoczny jest w kobiecych ozdobach, tj. w różnych formach wisiorków oraz bransolet. W artykule opisano piętnaście egzemplarzy złotych i elektronowych wisiorków kulistych i odwrotnie gruszkowatych. Zwrócono uwagę na ich wewnętrze zróżnicowanie oraz elementy zdobnicze, jak granulacja czy filigran. Pokrótce scharakteryzowano znaleziska bransolet z omawianego obszaru. Poruszono również problematykę pozyskiwania metali kolorowych potrzebnych do wykonywania ozdób. Nie odnotowano na terenie zajmowanym przez kulturę wielbarską i przeworską obecności wychodni wspomnianych materiałów. Najprawdopodobniej zatem były one pozyskiwane z terenów cesarstwa rzymskiego. Nie jest jasne, czy pewne źródło ich pochodzenia mogły stanowić rzymskie monety, biorąc pod uwagę stopień ich zanieczyszczenia podczas panowania poszczególnych cesarzy. Uchwycenie przedmiotów wykonanych ze złota i srebra w inwentarzu grobowym omawianych kultur jest utrudnione przez stosowany wówczas obrządek pogrzebowy, jakim było ciałopalenie. Większość znalezisk ma formę niewielkich, stopionych bryłek kruszcu, niemożliwych do identyfikacji. Badania i eksperymenty związane ze spalaniem stosu pogrzebowego z inwentarzem grobowym pokazały niemalże całkowity zanik małych ozdób z metali kolorowych, które wnikają w stos pogrzebowy lub ulegają całkowitemu stopieniu, stając się niezauważalne, co pokazuje, iż nie należy wykluczać obecności takich materiałów w badanych grobach ciałopalnych.

Pochówek dziecięcy kultury przeworskiej z młodszego okresu przedrzymskiego ze stanowiska Kobyla Miejska 14, gm. Szadek

Łukasz Antosik — 2023-12-19

Miejsce, na którym zlokalizowane jest stanowisko, od dłuższego czasu ulegało zniszczeniu na skutek niekontrolowanego wybierania piasku na potrzeby okolicznych mieszkańców. W 2020 r. natrafiono na pozostałości grobu ludności kultury pomorskiej. Celem prac terenowych było określenie stopnia zniszczenia cmentarzyska oraz uchwycenie jego zasięgu. W takcie sondażowych badań archeologicznych przeprowadzonych na stanowisku zarejestrowano m.in. jeden pochówek kultury przeworskiej. Przeprowadzono także badania za pomocą wykrywacza metali, jednak nie pozyskano zabytków, które można byłoby wiązać ze wspomnianą kulturą.

Zarys prezentowanego obiektu nie był wyraźnie czytelny na tle piaszczystego calca. W momencie odkrycia naczynie nie było zachowane w całości, a zapinka znajdowała się między fragmentami ceramiki. Silnie skorodowana fibula prawdopodobnie była pierwotnie umieszczona wewnątrz kubka pełniącego rolę pojemnika na przepalone szczątki. Zarówno naczynie, ze względu na cechy mikromorfologiczne – pogrubiony brzeg bez facetowania oraz wałeczkowate ucho, jak żelazna zapinka nawiązująca do typu B według Kostrzewskiego i grupy 18 według Gebharda, datowane są na fazę A2 młodszego okresu przedrzymskiego.

Zaprezentowany grób może być jedyną pozostałością przestrzeni grzebalnej ludności kultury przeworskiej lub jednostkowym pochówkiem dziecka zlokalizowanym poza cmentarzyskiem lub na jego obrzeżach. W sąsiedztwie nekropolii znajdować się musiała osada, która charakteryzowała się dogodnym położeniem na tle sieci hydrograficznej.

Bezpowrotnie utracone i zniszczone materiały kultury przeworskiej mogły się przyczynić do lepszego poznania osadnictwa przeworskiego w tym rejonie, zwłaszcza w okresie młodszoprzedrzymskim, z którego źródła są słabiej reprezentowane niż te z pierwszych wieków naszej ery.

Mała wystawa muzealna jako narzędzie wzmacniania więzi lokalnych i społecznych oraz forma promocji publikacji popularnonaukowej – Końskowola, Poland. Na podstawie wydarzenia w Końskowoli

Filip Nalaskowski — 2023-12-19