„Zatem czysta chłopska krew?”. O splocie klasy i „rasy” w Wirach Henryka Sienkiewicza

Paweł Wiktor Ryś

doi:10.18778/2299-7458.11.11

Authors

Paweł Wiktor Ryś Uniwersytet Jagielloński https://orcid.org/0000-0002-8569-9409

DOI:

https://doi.org/10.18778/2299-7458.11.11

Keywords:

Henryk Sienkiewicz, Wiry (Maelstroms), plebeianness, “race”, class, revolution

Abstract

The article deals with the issue of the racialization divisions of society in Henryk Sienkiewicz’s Wiry (Maelstroms), fitting, on the one hand, to a critical reflection on the category of “race”, and, on the other hand, to contemporary Polish discussions on peasantness/plebeianness. The text proves that the writer’s attitude to the issues discussed is marked by a specific dichotomy, which somewhat corresponds to the two main threads of the novel: the romance and the revolution. While in the romance thread the division into “good” – noble and “bad” – peasant instincts, blood, “race” is undermined, in the revolutionary thread an important role is played by the dehumanization of socialists and the masses, taking the form of class racism.

Downloads

Download data is not yet available.

Author Biography

Paweł Wiktor Ryś, Uniwersytet Jagielloński

Paweł Wiktor Ryś – magister filologii polskiej, literaturoznawca. Przygotowuje się do obrony (na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego) rozprawy doktorskiej pt. „Dobra krew”. Podziały społeczne a kategoria „rasy” w Trylogii i powieściach współczesnych Henryka Sienkiewicza. Współpracuje z Uniwersytetem w Białymstoku w ramach grantu „Pisma” Henryka Sienkiewicza. Edycja krytyczna pierwsza (11H 20 0153 88, kierownik: prof. dr hab. Jolanta Sztachelska). Poza literaturą, zwłaszcza przełomu XIX i XX wieku, interesuje się problematyką rasizmu klasowego, dychotomią „pana”/„chama” w rodzimej kulturze, „zwrotem plebejskim” w najnowszej polskiej humanistyce.

References

Andrzejewski J., „Kościuszko – choć był szewc”, „Odrodzenie” 1948, nr 15, s. 7.
Google Scholar

Andrzejewski J., „Wiry” Sienkiewicza, „Odrodzenie” 1948, nr 13–14, s. 7.
Google Scholar

Balibar É., Wallerstein I., Race, Nation, Class. Ambiguous Identities, London–New York 1991.
Google Scholar

Błoński J., Gombrowicz a ethos szlachecki, „Teksty” 1974, nr 4(16), s. 117–136.
Google Scholar

Budrewicz T., Rasa jako kategoria waloryzująca i estetyczna (na przykładzie opisu postaci), „Przegląd Humanistyczny” 2018, nr 3, s. 69–82. https://doi.org/10.5604/01.3001.0012.7677
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.5604/01.3001.0012.7677

Bujnicki T., Pozytywista Sienkiewicz. Linie rozwojowe pisarstwa autora „Rodziny Połanieckich”, Kraków 2007.
Google Scholar

Bujnicki T., Wstęp, [w:] H. Sienkiewicz, Wybór nowel i opowiadań, oprac. T. Bujnicki, wyd. IV, Wrocław 1992 (BN I 231), s. III–C.
Google Scholar

Czachowski K., Wstęp, [w:] Henryk Sienkiewicz. Obraz twórczości, oprac. K. Czachowski, Warszawa 1931, s. 7–15.
Google Scholar

Gloger M., Sienkiewicz nowoczesny, Bydgoszcz 2010.
Google Scholar

Gloger M., Teologia polityczna Henryka Sienkiewicza, [w:] Sienkiewicz ponowoczesny, red. B. Szleszyński, M. Rudkowska, Warszawa 2019, s. 357–383.
Google Scholar

Gombrowicz W., Ferdydurke, red. nauk. J. Błoński, Kraków 1986.
Google Scholar

Grajewska A., Od „piękności walki” do „odnowy duszy wspólnej” (Literatura w poszukiwaniu sensu rewolucji), [w:] Literatura polska wobec rewolucji, red. M. Janion, Warszawa 1971, s. 192–252.
Google Scholar

Jakóbczyk J., Sienkiewicz, Prus, Orzeszkowa w wirach rewolucji 1905–1907, [w:] Studia o twórczości Elizy Orzeszkowej, red. J. Paszek, Katowice 1989, s. 73–103.
Google Scholar

Kościewicz K., Wyobraźnia w okowach. Henryka Sienkiewicza potyczki z cenzurą. Rekonesans, „Wiek XIX” 2013, nr 6(48), s. 541–558.
Google Scholar

Kozak K., Polska frazeologia gestu: od informacji somatycznej do idiomu, „Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury” 2007, nr 19, s. 253–265.
Google Scholar

Koziołek R., Ciała Sienkiewicza. Studia o płci i przemocy, Wołowiec 2018.
Google Scholar

Koziołek R., Znakowanie trawy albo praktyki filologii, Katowice 2011.
Google Scholar

Krzyżanowski J., Twórczość Henryka Sienkiewicza, wyd. III, Warszawa 1976.
Google Scholar

Le Bon G., Psychologia tłumu, przeł. B. Kaprocki, Kęty 2019.
Google Scholar

Lombroso C., Człowiek-zbrodniarz w stosunku do antropologii, jurysprudencji i dyscypliny więziennej. Zbrodniarz urodzony, obłąkaniec zmysłu moralnego, przeł. J.L. Popławski, t. 2–3, Warszawa 1891–1892.
Google Scholar

Markiewicz H., Pozytywizm, Warszawa 2009.
Google Scholar

Marzec W., Rebelia i reakcja. Rewolucja 1905 roku i plebejskie doświadczenie polityczne, Łódź–Kraków 2016.
Google Scholar

Mazur A., „Na dnie duszy polskiej leży zawsze folga”. O pewnym Sienkiewiczowskim toposie, „Wiek XIX” 2016, nr 9(51), s. 333–354. https://doi.org/10.18318/wiekxix.2016.19
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18318/wiekxix.2016.19

Mazur A., Wiry polskości, czyli o niedocenionej powieści Henryka Sienkiewicza, [w:] Spotkanie Sienkiewiczowskie. Opole, 24–25 X 1996 w sto pięćdziesiątą rocznicę urodzin i osiemdziesiątą rocznicę śmierci pisarza oraz w stulecie powstania „Quo vadis?”, red. Z. Piasecki, Opole 1997, s. 169–182.
Google Scholar

Mróz K., Obcym – inna, sobie – obca. Agnes Anney i jej zmagania z tożsamością (H. Sienkiewicz, „Wiry”), „Język, Szkoła, Religia. Księga referatów z konferencji w Pelplinie” 2018, nr 4, s. 36–49.
Google Scholar

Mróz K., Unde malum? Kreacja bohatera negatywnego z perspektywy dziewiętnastowiecznych pseudonauk („Wiry” Henryka Sienkiewicza), „Litteraria Copernicana” 2019, nr 3(31), s. 137–150. https://doi.org/10.12775/LC.2019.042/
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.12775/LC.2019.042

Nofer-Ładyka A., Henryk Sienkiewicz, wyd. VI, Warszawa 1988.
Google Scholar

Olechnowicz W., Charakterystyka antropologiczna ludności Guberni Lubelskiej z dodatkiem uwag o wskaźnikach głównych u Sławian na północ i wschód od Karpat zamieszkałych, Kraków 1893.
Google Scholar

Pease A., Pease B., Mowa ciała, przeł. J. Grabiak, Poznań 2007.
Google Scholar

Ryś P.W., Henryk Sienkiewicz wobec kryteriów rasowo-antropologicznych. O listach „Z wystawy antropologicznej w Paryżu”, „Wielogłos” 2021, nr 1(47), s. 67–83. https://doi.org/10.4467/2084395XWI.21.004.13579/
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.4467/2084395XWI.21.004.13579

Ryś P.W., „Plebejuszowska krew”. O urasowieniu podziałów społecznych w powieściach „Bez dogmatu” i „Rodzina Połanieckich” Henryka Sienkiewicza, „Pamiętnik Literacki” 2021, z. 4, s. 51–76.
Google Scholar

Rzymowski W., „Qualis artifex pereo!”, „Prawda” 1910, nr 29, s. 11–13.
Google Scholar

Samborska-Kukuć D., Henryk Sienkiewicz – pryzmaty czytania. Studia i szkice literackie, Kraków 2018.
Google Scholar

Sienkiewicz H., Bez dogmatu, wstęp i oprac. T. Bujnicki, wyd. II przejrzane i uzup., Wrocław 2015 (BN I 301).
Google Scholar

Sienkiewicz H., [Korespondencja Henryka Sienkiewicza. Listy do różnych osób], Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Rękopisy wrocławskie, Syg. 13347/II, t. 1.
Google Scholar

Sienkiewicz H., Listy, t. 3, cz. 3, oprac., wstęp i przyp. M. Bokszczanin, Warszawa 2007.
Google Scholar

Sienkiewicz H., Listy, t. 5, cz. 1–2, oprac., wstęp i przyp. M. Bokszczanin, Warszawa 2009.
Google Scholar

Sienkiewicz H., Pisma, t. 35: Dwie łąki i inne nowele, Warszawa 1912.
Google Scholar

Sienkiewicz H., Rodzina Połanieckich, t. 2, Kraków 2016.
Google Scholar

Sienkiewicz H., Wiry, Warszawa 1993.
Google Scholar

Skorupa E., Twarze, emocje, charaktery. Literacka przygoda z wiedzą o wyglądzie człowieka, Kraków 2013.
Google Scholar

Stawar A., Pisarstwo Henryka Sienkiewicza, Warszawa 1960.
Google Scholar

Stępnik K., Metafory rewolucji w literaturze polskiej lat 1905–1914, „Pamiętnik Literacki” 1992, R. 83(2), s. 59–82.
Google Scholar

Stępnik K., Sienkiewicz globalny, Lublin 2017.
Google Scholar

Strzelecki A., „Wiry”, [w:] Henryk Sienkiewicz. Obraz twórczości, oprac. K. Czachowski, Warszawa 1931, s. 285–288.
Google Scholar

Szonert E., Spotkania z Sienkiewiczem. Studia, szkice, sylwetki, Warszawa 1987.
Google Scholar

Tyszka A., Henryk Sienkiewicz kontra rewolucja 1905–1907, [w:] Sienkiewicz polityczny, Sienkiewicz ideologiczny, red. M. Gloger, R. Koziołek, Warszawa 2016, s. 169–180.
Google Scholar

Wańkowicz M., Szczenięce lata, Warszawa 1972.
Google Scholar

Włodek L., Idee społeczne w utworach Sienkiewicza, [w:] Henryk Sienkiewicz. Obraz twórczości, oprac. K. Czachowski, Warszawa 1931, s. 298–304.
Google Scholar

Wójcicka Z., Konteksty „Wirów” Henryka Sienkiewicza, „Ruch Literacki” 2007, z. 2(281), s. 175–194.
Google Scholar

Zalewski C., „Nie chcemy się znęcać nad Sienkiewiczem”. Recepcja „Wirów” w latach 1909–1916 w prasie polskiej, „Białostockie Studia Literaturoznawcze” 2018, nr 12, s. 137–150. https://doi.org/10.15290/bsl.2018.12.09
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.15290/bsl.2018.12.09

Zawodziński K.W., Opowieści o powieści, oprac. C. Zgorzelski, Kraków 1963.
Google Scholar

Żywiołek A., Henryk Sienkiewicz jako świadek końca cywilizacji, „Prace Naukowe. Filologia Polska. Historia i Teoria Literatury” 2003, z. 9, s. 39–52.
Google Scholar