Cmentarz ewangelicko-augsburski w Ozorkowie i pomniki rodziny Schlösserów

Krzysztof Stefański

doi:10.18778/2084-851X.08.04

Authors

Krzysztof Stefański Uniwersytet Łódzki, Instytut Historii Sztuki, Katedra Historii Architektury https://orcid.org/0000-0002-9686-7463

DOI:

https://doi.org/10.18778/2084-851X.08.04

Keywords:

Ozorków, Evangelical-Augsburg Cemetery, sepulchral art, Schlösser family

Abstract

Ozorków is one of several industrial cities surrounding Łódź, which was established in the 19th century. The activities of the Schlösser family played a major role in the development of the town. A remnant of the family’s importance is their grave site at the Evangelical-Augsburg Cemetery in Ozorków, occupying a large space and filled with a dozen or so tombstones of family members and their closely related Werner’s. They were created over a hundred years and present various artistic forms and techniques, well illustrating the changes in the sepulchral art at the turn of the 19th and 20th centuries. The most interesting ones include the iron tomb of Friedrich (Friedrich) Schlösser and the granite sarcophagus of Henrietta Wilhelmina Schlösser née Werner. Noteworthy is also the marble tomb of Karol Jan Werner and his wife Emilja née Schlösser, signed as the only one from the group under discussion – by the sculptor Ludomir Wąsowski from Łódź. The most important element of the grave site is the chapel-mausoleum of Henryk (Heinrich) and Charles (Carl) Schlösser. The stone building is not strictly dated and its author is unknown. It presents classical-renaissance forms and its original element is the entrance portal with Egyptian motifs. The discussed sepulchral complex in Ozorków has not been the subject of more in-depth research so far, and it deserves to be highlighted due to its historical significance related to the industrial history of the region, as well as artistic, presenting interesting forms and a high level of workmanship.

References

ADLER 1857 – Friedrich Adler, Original-Beiträge. Herren Haus zu Ozorków im Königreich Polen, „Zeitschrift für Bauwesen” Jg. VII: 1857, szp. 121–122; Blatt 14–15.
Google Scholar

AGAD – Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, KRSW, sygn. 1421, k. 29.
Google Scholar

BARANOWSKI 1980 – Bohdan Baranowski, Łódź i okolice na przełomie XVIII i XIX w. (1793–1820/1923), [w:] Łódź. Dzieje miasta, red. Ryszard Rosin. Tom I: Do 1918 r., red. Bohdan Baranowski, Jan Fijałek, Warszawa–Łódź 1980, s. 141–146.
Google Scholar

BARTCZAK 1999 – Mirosław Bartczak, Scheiblerowie. Historia rodu, red. i uzupełnienia historyczne Jacek Jordan, Łódź 1999.
Google Scholar

BARTCZAKOWA 1954 – Aldona Bartczakowa, Franciszek Maria Lanci 1799–1875, Warszawa 1954.
Google Scholar

CURL 1982 – James Stevens Curl, The Egyptian revival: an introductory study of a recurring theme in the history of taste, London–Boston–Sydney 1982.
Google Scholar

DEMBSKA 1995 – Albertyna Dembska, Kultura starożytnego Egiptu. Słownik, Warszawa 1995.
Google Scholar

DOMINIKOWSKI 2004 – Jan Dominikowski, Nekropolia Łodzi wielkoprzemysłowej. Cmentarz Stary przy ul. Ogrodowej. Dzieje i sztuka 1854–1945, Łódź 2004.
Google Scholar

DROZDOWSKI/ZAHORSKI 2004 – Marian Marek Drozdowski, Andrzej Zahorski, Historia Warszawy, Warszawa 2004.
Google Scholar

FISCHER/ZINKOW 2004 – Iwona Fischer, Leszek Zinkow, „Dom Egipski” w Krakowie. Przykład egiptomanii w architekturze polskiej, „Modus. Prace z historii sztuki” 2004, t. V, s. 33–57.
Google Scholar

FLATT 1853 – Oskar Flatt, Opis miasta Łodzi pod względem historycznym, statystycznym i przemysłowym, Warszawa 1853.
Google Scholar

GIEDION 1968 – Siegfried Giedion, Przestrzeń, czas, architektura. Narodziny nowej tradycji, tłum. Jerzy Olkowski, Warszawa 1968.
Google Scholar

GÓRNY 2010 – Paweł Andrzej Górny, Cmentarz ewangelicko-augsburski w Ozorkowie, Ozorków 2010.
Google Scholar

GÓRNY 2014 – Paweł Andrzej Górny, Przemysł starszy od miasta, Ozorków 2014.
Google Scholar

GÓRNY/ŁUCZAK 2009 – Paweł Andrzej Górny, Robert Sebastian Łuczak, Dzieje Ozorkowa na podstawie historii społeczności ewangelicko-augsburskiej, Łódź 2009.
Google Scholar

GWARDA 2020 – Dominika Gwarda, Cmentarz ewangelicko-augsburski w Pabianicach – dzieje i analiza wartości artystycznych, tekst zamieszczony w niniejszym tomie: s. 93–116.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/2084-851X.08.05

HEIKE 1967 – Otto Heike, Ozorkow: erste Textilstadt in Polen. Das Aufbauwerk eingewanderter Deutscher Tuchmacher und Weber, Mönchengladbach 1967.
Google Scholar

HEIKE 1979 – Otto Heike, 150 Jahre Schwabensiedlungen in Polen 1795–1945, Leverkusen 1979.
Google Scholar

HOCHGELADEN 1937 – Eugen Hochgeladen, Neusulzfeld. Die Wiege der Brüder in Polen. Zum 100-jährigen Jubiläum, Łódź 1937.
Google Scholar

JAROSZEWSKI 1990 – Tadeusz S. Jaroszewski, Egipt jest krainą bajek… Kilka słów o polskich poglądach na architekturę starożytnego Egiptu w pierwszej połowie XIX wieku, [w:] Fermentum massae mundi. Jackowi Woźniakowskiemu w siedemdziesiątą rocznice urodzin, red. Nawojka Cieślińska, Piotr Rudziński, Warszawa 1990, s. 423–431.
Google Scholar

JARZEWICZ 2005 – Jarosław Jarzewicz, Świątynia pamięci. O kościele – mauzoleum Raczyńskich w Rogalinie, Poznań 2005.
Google Scholar

Karl Friedrich Schinkel 2012/2013 – Karl Friedrich Schinkel, Geschichte und Poesie, Hrsg. Hein-Th. Schulze Altcappenberg, Rolf H. Johannsen, Christiane Lange, München 2012/2013.
Google Scholar

KASPRZAK-MILER 2011 – Agnieszka Kasprzak-Miler, Sygnowane ogrodzenia, kraty i furty metalowe na zabytkowych cmentarzach – świadectwem działalności warszawskich firm rzemieślniczych od połowy XIX wieku do lat czterdziestych XX wieku, [w:] Rzemiosło artystyczne i wzornictwo w Polsce. Dawne i nowsze odlewnictwo w Polsce – wyroby żeliwne i inne, red. K. Kluczwajd, Toruń 2011, s. 49–58.
Google Scholar

KNEIFEL 1972 – Eduard Kneifel, Die evangelisch-augsburgischen Gemeinden in Polen 1555–1939, Vierkirchen über München 1972.
Google Scholar

KOSSMANN 1942 – Oskar Kossmann, Die Anfänge des Deutschtums in Litzmannstädter Raum. Hauländer- und Schwabensiedlung im östlichen Wartheland, Leipzig 1942.
Google Scholar

KWIATKOWSKA 1995 – Maria Irena Kwiatkowska, Rzeźbiarze warszawscy XIX wieku, Warszawa 1995.
Google Scholar

KWIECIEŃ 2017 – Anna Kwiecień, Żeliwo. Odlewnictwo artystyczne w dawnych Gliwicach (1796–1945). Wystawa ze zbiorów Muzeum w Gliwicach / Cast iron. Art casting in the old Gliwice (1796–1945). An exhibition from the Gliwice Museum collection, Gliwice 2017.
Google Scholar

MAŁEK/STEFAŃSKI 2003 – Włodzimierz Małek, Krzysztof Stefański, Ginące piękno. Stary Cmentarz Ewangelicko-Augsburski w Łodzi / Die verlorengehende Schönheit. Der Alte Ewangelisch-Augsburger Friedhof in Łódź, Łódź 2003.
Google Scholar

MIŁOBĘDZKI 1978 – Adam Miłobędzki, Zarys dziejów architektury w Polsce, Warszawa 1978 (wyd. 3), s. 283–285.
Google Scholar

MRÓZ 1998 – Janusz Mróz, Żeliwo jako tworzywo artystyczne XIX w. w Polsce, „Ochrona i konserwacja zabytków” 1998, nr 9, s. 53–56.
Google Scholar

NICIEJA 1989 – Stanisław S. Nicieja, Cmentarz Łyczakowski we Lwowie w latach 1786–1986, Wrocław 1989 (wyd. 2 poprawione).
Google Scholar

OLBROMSKA 2011 – Urszula Olbromska, Odlewane krzyże katolickie na cmentarzach w rejonie pogranicza polsko-ukraińskiego. Próba klasyfikacji, [w:] Rzemiosło artystyczne i wzornictwo w Polsce. Dawne i nowsze odlewnictwo w Polsce – wyroby żeliwne i inne, red. Katarzyna Kluczwajd, Toruń 2011, s. 97–110.
Google Scholar

OSTROWSKA-KĘBŁOWSKA 1982 – Zofia Ostrowska-Kębłowska, Architektura i budownictwo w Poznaniu w latach 1780–1880, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Wydział Nauk o Sztuce, Prace Komisji Historii Sztuki, t. XIII, Warszawa–Poznań 1982.
Google Scholar

OSTROWSKI 1949 – Wacław Ostrowski, Świetna karta z dziejów planowania w Polsce 1815–1830, Warszawa 1949.
Google Scholar

OZORKOW 1913 – Ozorkow, Jubliläumsschrift der “Lodzer Zeitung” 1863–1913, Lodz 1913, s. 100–101.
Google Scholar

PIĄTEK/ĆWIEK 1992 – Beata Piątek, Andrzej Ćwiek, Egiptyzujące grobowce na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie, „Meander” 47, 1992, nr 9–10, s. 529–531.
Google Scholar

Piękno ocalone 2009 – Piękno ocalone. Stary Cmentarz przy ul. Ogrodowej w Łodzi, oprac. Cezary Pawlak, Dominik Antoszczyk, Łódź 2009.
Google Scholar

ROSIAK 1963 – Stefan Rosiak, Powstanie przemysłu włókienniczego w Ozorkowie, „Rocznik Łódzki”, t. VIII, Łódź 1963.
Google Scholar

RUDKOWSKI 2006 – Tadeusz Maria Rudkowski, Cmentarz powązkowski w Warszawie. Panteon Polski, Seria: Nasze pamiątki i krajobrazy, red. Olgierd Czerner, Wrocław 2006.
Google Scholar

RYNKOWSKA 1951 – Anna Rynkowska, Działalność gospodarcza władz Królestwa Polskiego na terenie Łodzi przemysłowej w latach 1821–1831, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Wydział II, nr 5, Łódź 1951.
Google Scholar

SMOLEŃSKI 1976 – Władysław Smoleński, Mieszczaństwo warszawskie w końcu wieku XVIII, Warszawa 1976.
Google Scholar

STEFAŃSKI 1992a – Krzysztof Stefański, Ewangelickoaugsburskie budownictwo kościelne w regionie łódzkim w I połowie XIX wieku, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1992, t. XXXVIII, s. 243–270.
Google Scholar

STEFAŃSKI 1992b – Krzysztof Stefański, Stary Cmentarz Ewangelicko-Augsburski w Łodzi, Łódź 1992.
Google Scholar

STEFAŃSKI 1995 – Krzysztof Stefański, Architektura sakralna Łodzi w okresie przemysłowego rozwoju miasta 1821–1914, Łódź 1995.
Google Scholar

STEFAŃSKI 2003 – Krzysztof Stefański, Kaplica grobowa Heinzlów w Łodzi a typ renesansowej kaplicy kopułowej w architekturze epoki historyzmu, [w:] Recepcja renesansu w XIX i XX wieku. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki. Łódź, listopad 2002, Łódź 2003, s. 161–177.
Google Scholar

STEFAŃSKI 2005 – Krzysztof Stefański, Anioły cmentarne – symbol chrześcijańskiej nadziei, [w:] Anioł w literaturze i w kulturze. Tom II. red. Jolanta Ługowska, Wrocław 2005, s. 483–489.
Google Scholar

STEFAŃSKI 2013 – Krzysztof Stefański, Twórczy dorobek zakładu Antoniego Urbanowskiego – działalność na polu sztuki sepulkralnej, sakralnej oraz budownictwa, [w:] Przedsiębiorstwo Antoniego i Józefa Urbanowskich. Rodzina, dzieło, twórcy, red. K. Kuropatwa-Pik, M.J. Szymański, C. Pawlak, Muzeum Miasta Łodzi, Łódź 2013, s. 95–134.
Google Scholar

STEFAŃSKI 2016a – Krzysztof Stefański, Pałac Henryka Schlössera w Ozorkowie i Friedrich Adler, [w:] Historia – konserwacja – rewitalizacja. Funkcjonowanie rezydencji regionu łódzkiego w kontekście doświadczeń europejskich. Prace dedykowane pamięci Profesora Leszka Kajzera, red. T. Bernatowicz, P. Gryglewski, K. Stefański, Katedra Historii Sztuki UŁ, Łódź 2016, s. 173–189.
Google Scholar

STEFAŃSKI 2016b – Krzysztof Stefański, Problemy ochrony dziedzictwa kulturowego na przykładzie ewangelicko-augsburskiej części Starego Cmentarza przy ul. Ogrodowej w Łodzi, [w:] Acta Artis. Studia ofiarowane Profesor Wandzie Nowakowskiej, red. Aneta Pawłowska, Eleonora Jedlińska, Krzysztof Stefański, Łódź 2016, s. 403–418.
Google Scholar

WERNER 2009 – Stanisław Werner, Korzenie. Sławni i bliscy z rodziny Wernerów oraz rodzin skoligaconych: Norblinów, Schuchów, Malczów, Fukierów, Meisnerów…, Warszawa 2009.
Google Scholar

WIRASZKA 2017 – Marta Wiraszka, Kaplice i mauzolea na cmentarzach Warszawy w XIX i pierwszej połowie XX wieku, t. 1: Dzieła i ich twórcy, Warszawa 2017, s. 204–205.
Google Scholar

WIRASZKA 2020 – Marta Wiraszka, Kaplica grobowa rodziny Trębickich w Zembrowie jako przykład francuskich wpływów w dziewiętnastowiecznym budownictwie sepulkralnym na ziemiach polskich, tekst zamieszczony w niniejszym tomie: s. 39–63.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/2084-851X.08.03

WOŹNIAK 2013 – Krzysztof Paweł Woźniak, Niemieckie osadnictwo wiejskie między Prosną a Pilicą i Wisłą od lat 70. XVIII wieku do 1866 roku. Proces i jego interpretacje, Łódź 2013.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/7525-960-5

WUOZ ŁÓDŹ – Archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Łodzi, teczka: Cmentarz ewangelicko-augsburski w Ozorkowie. Wykaz zabytków Cmentarza Ewangelicko-Augsburskiego w Ozorkowie – załącznik do decyzji Łódzkiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków mgra Mieczysława Pracuty z dnia 25.10.1973 r.
Google Scholar

ZAHEL 2011 – Dorota Zahel, Nagrobki i krzyże żeliwne na Cmentarzu Głównym w Przemyślu, [w:] Rzemiosło artystyczne i wzornictwo w Polsce. Dawne i nowsze odlewnictwo w Polsce – wyroby żeliwne i inne, red. K. Kluczwajd, Toruń 2011, s. 83–96.
Google Scholar

ZIMMERMANN 1915 – Kazimierz Zimmermann, Fryderyk Wielki i jego kolonizacja na ziemiach polskich, t. 1, Poznań 1915.
Google Scholar