Proces o czary w Doruchowie w 1775 roku. Fakt czy mit?

Jacek Wijaczka

doi:10.18778/1644-857X.22.02.03

Autor

Jacek Wijaczka Uniwersytet Mikołąja Kopernika w Toruniu https://orcid.org/0000-0003-4546-6878

DOI:

https://doi.org/10.18778/1644-857X.22.02.03

Słowa kluczowe:

procesy o czary, Doruchów, państwo polsko-litewskie, Wielkopolska, wiek XVIII, historia płci

Abstrakt

W tym artykule autor podsumował dyskusję na temat pojawiającego się w literaturze przedmiotu procesu o czary w Doruchowie w 1775 r. Oprócz anonimowej Relacyi naocznego świadka opublikowanej w 1835 r. na łamach „Przyjaciela Ludu” oraz ankiety z 1828 r., brak jest przesłanek, które jednoznacznie pozwoliłyby stwierdzić, że taki proces rzeczywiście przeprowadzono i na mocy wyroku życie straciło aż 14 kobiet. Proces ten jest – zdaniem autora – mitem, a autor Relacyi… z wiadomych tylko sobie powodów umiejscowił go w Doruchowie w tym konkretnym roku. Z całą pewnością jedyny proces o czary, potwierdzony źródłowo, przeprowadzono w Doruchowie w 1762 r.

Pobrania

Brak dostępnych danych do wyświetlenia.

Biogram autora

Jacek Wijaczka - Uniwersytet Mikołąja Kopernika w Toruniu

Prof. dr hab. Jacek Wijaczka – historian, professor, works at the Faculty of Historical Sciences at the Nicolaus Copernicus University in Toruń.

Research interests: witchcraft trials in Europe in the 15th to 18th centuries, the history of Ducal (Brandenburg) and Royal Prussia and the social history of Poland in early modern times.

Bibliografia

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (Central Archives of Historical Records in Warsaw) [AGAD], Grodzkie ostrzeszowskie, Libri relationum et oblatorum 1702–1794, sygn. 15, 1782–1783
Google Scholar

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (Central Archives of Historical Records in Warsaw) [AGAD], Księgi grodzkie ostrzeszowskie, Libri decretorum 1581–1790, sygn. 36, Manuale decretorum, 1761–1763
Google Scholar

Biblioteka Naukowa PAU i PAN w Krakowie (Scientific Library of the PAAS and the PAS in Cracow), rkps 11 449
Google Scholar

Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1789, part 2 (Województwo sieradzkie), vol. II (Powiaty piotrkowski, radomszczański, wieluński i ostrzeszowski), eds R. Kabaciński, K. Mikulski, J. Pakulski, Toruń 2007.
Google Scholar

Teki Dworzaczka. Materiały historyczno-genealogiczne do dziejów szlachty wielkopolskiej XV–XX wieku, Kórnik–Poznań 2004, http://teki.bkpan.poznan.pl/
Google Scholar

Volumina legum, vol. VIII, St Petersburg 1860.
Google Scholar

“Monitor” 1767, no. 79.
Google Scholar

Baranowski B., Najdawniejsze procesy o czary w Kaliszu, Lublin–Łódź 1951.
Google Scholar

Baranowski B., Posłowie, [in:] K. Baschwitz, Czarownice. Dzieje procesu o czary, transl. T. Zabłudowski, Warszawa 1971, pp. 425–432.
Google Scholar

Baranowski B., Procesy czarownic w Polsce w XVII i XVIII wieku, Łódź 1952.
Google Scholar

Bibliografia literatury polskiej. Nowy Korbut, vol. V (Oświecenie. Hasła osobowe I–O), ed. E. Aleksandrowska et al., Warszawa 1967.
Google Scholar

Ćwiklak A., Czarownice południowej Wielkopolski, “Rocznik Ostrowskiego Towarzystwa Genealogicznego” 2017, no. 12, pp. 165–310.
Google Scholar

Ćwiklak A., Proces o czary w Doruchowie. Kim był X. A. R., autor „Relacji naocznego świadka”?, “Rocznik Ostrowskiego Towarzystwa Genealogicznego” 2021, no. 16, pp. 288–293.
Google Scholar

Danowska E., Proces o czary w Doruchowie – prawda czy mit? O nieznanym dokumencie z 1762 roku,, [in:] Oświecenie nieoświecone. Człowiek, natura i magia, eds D. Kowalewska, A. Roćko, F. Wolański, Warszawa 2018.
Google Scholar

Deputaci Trybunału Koronnego 1578–1794. Spis, part 5 (1751–1794), ed. J. Ternes, Warszaw–Lublin 2017.
Google Scholar

Dzieje Kalisza. Praca zbiorowa, ed. W. Rusiński, Poznań 1977.
Google Scholar

Fabisz P. W., Kronika dekanalna Kempińska, Wrocław 1855.
Google Scholar

Fabisz P. W., Kronika powiatu ostrzeszowskiego, Oleśnica 1859.
Google Scholar

Gawędy o dawnym obyczaju. Wybór ciekawych pamiętników XVIII i XIX stulecia, ed. S. Wasylewski, vol. V (Sprawy ponure. Obrazy z kronik sądowych wieku Oświecenia), collected and prefaced by S. Wasylewski, Lwów–Poznań 1922.
Google Scholar

Girguś R., Wyjątki ze źródeł o nadzwyczajnych zjawiskach hydrologicznych i meteorologicznych na ziemiach polskich w latach 1601–1920, Warszawa 2022.
Google Scholar

Golub W., Nawrocki S., Ostrzeszów. Przeszłość i teraźniejszość, Poznań 1969.
Google Scholar

Graefe J., Hugler J., Pingel C., Das Scheiterhaufen, [in:] Galgen, Rad und Scheiterhaufen. Einblicke in Orte des Grauens, Mettmann 2010, pp. 78–84.
Google Scholar

Gulczyński A., Stanowisko prawne poznańskiego kata w świetle umów zawieranych z miastem w XVII i XVIII wieku, [in:] Studia z historii ustroju i prawa. Księga dedykowana Profesorowi Jerzemu Walachowiczowi, ed. H. Olszewski, Poznań 2002, pp. 93–101.
Google Scholar

Hawryluk V., Gazette de Leopol, année 1776: le premier journal en Ukraine, Milhaud 2012.
Google Scholar

Historyja doruchowskich czarownic, eds W. Przybyła, R. Mazur, Ostrzeszów 2008.
Google Scholar

Hoffmann J. F., Opisanie kołtuna z przyłączonemi przepisami, jak się w tej chorobie zachować i jak ją leczyć potrzeba. Na pożytek ludu wiejskiego, Warszawa 1791.
Google Scholar

Jazdon K., Przyjaciel Ludu czyli Tygodnik rzeczy potrzebnych i pożytecznych wiadomości, Poznań 2007.
Google Scholar

Karwowski S., Grabów w dawnej ziemi wieluńskiej, Poznań 1890.
Google Scholar

Kłudkiewicz K., Ilustracje w czasopiśmie „Przyjaciel Ludu” – od oświeconego encyklopedyzmu do wizualnego kanonu narodowego, “Biblioteka” 2019, no. 23, pp. 121–165.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.14746/b.2019.23.6

Kopaliński W., Słownik mitów i tradycji kultury, vol. V, part 3 (od P [Poliksena] do Ż), Warszawa 2007.
Google Scholar

Kosman M., „Przyjaciel Ludu” na tle prasy polskiej w Wielkim Księstwie Poznańskim, [in:] „Przyjaciel Ludu” 1834–1849. W 180. rocznicę ukazania się pierwszego numeru, ed. J. M. Halec, Leszno 2015, pp. 7–16.
Google Scholar

Koziolek A., Działalność rynku polskiej prasy ludowej dla środowisk wiejskich w zaborze pruskim, “Wieś i Rolnictwo” 2019, no. 2(183), pp. 131–145.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.53098/wir022019/06

Krzywaznia J., Schlesinger E. O. von, Personennamenindex zu Pfarrer Michael Perlinski „Erinnerungen an die Stadt Schildberg und deren nähere und weiter Umgebung”, sowie Matrikelauflistung für den Landkreis Schildberg und deren Aufbewahrungsorte, Nordestedt 2018.
Google Scholar

Krzyżanowski A., Dawna Polska ze stanowiska jej udziału w dziejach postępującej ludzkości skreślona w jubileuszowym Mikołaja Kopernika roku 1843, Warszawa 1844.
Google Scholar

Levack B. P., Polowanie na czarownice w Europie wczesnonowożytnej, transl. E. Rutkowski, Wrocław–Warszawa–Kraków 1991.
Google Scholar

Lubierska J., Proces o czary w Doruchowie w 1775 r. w świetle nowych źródeł, “Historia Slavorum Occidentis” 2022, vol. XII, no. 3, pp. 30–63.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.15804/hso220302

M. T., Wieliczka, “Przyjaciel Ludu” 1836, R. III, vol. I, no. 22, p. 171.
Google Scholar

M. T., Polowanie na niedźwiedzie, “Przyjaciel Ludu” 1837, R. III, vol. II, no. 30, p. 240.
Google Scholar

Makles J., Czarownice z Łysej Górki w ziemi ostrzeszowskiej, [in:] Historyja doruchowskich czarownic, eds W. Przybyła, R. Mazur, Ostrzeszów 2008, pp. 15–22.
Google Scholar

Makles J., Kościoły i parafie w Doruchowie, [in:] 600 lat kościoła Doruchów. Praca zbiorowa, Doruchów 2003, pp. 43–67.
Google Scholar

Mamczak-Gadkowska I., Źródła archiwalne do dziejów Grabowa nad Prosną, [in:] Z dziejów Grabowa nad Prosną. Opracowanie zbiorowe, eds B. Polak, M. Rezler, Kalisz 1990, pp. 11–20.
Google Scholar

Marczewski J. R., Dzieje chełmskiej kapituły katedralnej obrządku łacińskiego, Lublin 2013.
Google Scholar

Mazur R., Doruchów – polskie Salem, [in:] Historyja doruchowskich czarownic, eds W. Przybyła, R. Mazur, Ostrzeszów 2008, pp. 39–40.
Google Scholar

Michałski J., Jeszcze o konstytucji sejmu 1776 roku „Konwikcje w sprawach kryminalnych”, “Kwartalnik Historyczny” 1996, vol. CIII, no. 3, pp. 89–101.
Google Scholar

Nowak T. A., Ignacy Drogosław Skórzewski (1758–1813), właściciel ziemski, [in:] Radomszczański słownik biograficzny, ed. G. Mieczyński, Radomsko 2017.
Google Scholar

Nowak-Lewandowska N., Miasteczko, Poznań 2020.
Google Scholar

Nowicki R., Semper recte. Z dziejów rodu Skórzewskich, Lubostroń 1998.
Google Scholar

Olejniczak M., Strzyżew 1295–1995. Monografia wsi, Strzyżew–Ostrów Wielkopolski 1995.
Google Scholar

Ostling M., Between the Devil and the Host: Imagining Witchcraft in Early Modern Poland, New York 2011.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1093/acprof:oso/9780199587902.001.0001

Perliński M., Wspomnienia o mieście Ostrzeszowie, bliższej i dalszej jego okolicy, Ostrzeszów 1920.
Google Scholar

Pilaszek M., Procesy o czary w Polsce w wiekach XV–XVIII, Kraków 2008.
Google Scholar

Rafacz J., Dawne polskie prawo karne. Część ogólna, Warszawa 1932.
Google Scholar

Rafacz J., Sprawy karne w sądach miejskich w epoce nowożytnej, „Kwartalnik Historyczny” 1933, vol. XLVII, issue 3, pp. 557–575.
Google Scholar

R. R., Palenie czarownic w Szwecyi, “Przyjaciel Ludu czyli Tygodnik potrzebnych i pożytecznych wiadomości”, 25 III 1837, vol. III, no. 38, pp. 297–298.
Google Scholar

Rezler M., Dzieje Grabowa do 1793 roku, [in:] Z dziejów Grabowa nad Prosną. Opracowanie zbiorowe, eds B. Polak, M. Rezler, Kalisz 1990, pp. 21–56.
Google Scholar

Spis zawartości prasy wielkopolskiej, issue 19 (Przyjaciel Ludu 1834–1849), ed. K. Jazdon, Poznań 2003.
Google Scholar

Straubel R., Biographisches Handbuch der preußischen Verwaltungs- und Justizbeamten 1740–1806/15, Teil I (Biographien A–L), München 2009.
Google Scholar

Studia z historii ustroju i prawa. Księga dedykowana Profesorowi Jerzemu Walachowiczowi, ed. H. Olszewski, Poznań 2002.
Google Scholar

Szczypkowski Ł., Doruchowski proces o czary. Prawda czy literacka fikcja?, “Kronika Wielkopolski” 2019, no. 2(170), pp. 17–26.
Google Scholar

Tazbir J., Proces czarownic w Doruchówie, [in:] idem, Cudzym piórem… Falsyfikaty historyczno-literackie, Poznań 2002, pp. 103–109.
Google Scholar

Tazbir J., Wawrzeniecki i Żagiell jako twórcy falsyfikatów, “Nauka” 2006, vol. XIII, no. 3, pp. 45–53.
Google Scholar

Tazbir J., Z dziejów fałszerstw historycznych w Polsce w pierwszej połowie XIX wieku, “Przegląd Historyczny” 1966, vol. LVII, no. 4, pp. 580–598.
Google Scholar

Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy, vol. I (Województwo wileńskie XIV–XVIII wiek), ed. A. Rachuba, compiled H. Lulewicz, A. Rachuba, P. P. Romaniuk, in collaboration with U. Jemialianczuk and A. Macuk, Warszawa 2004.
Google Scholar

Urzędnicy województw łęczyckiego i sieradzkiego XVI–XVIII wieku. Spis, compiled E. Opaliński, H. Żerek-Kleszcz, ed. A. Gąsiorowski, Kórnik 1993.
Google Scholar

Waltoś S., Czarownice z Doruchówa, [in:] idem, Owoce zatrutego drzewa, 2nd ed., revised, Kraków 2010, pp. 99–155.
Google Scholar

Wijaczka J., Czy Marian Wawrzeniecki był twórcą falsyfikatów historycznych?, [in:] idem, „Czarownicom żyć nie dopuścisz”. Procesy o czary w Polsce w XVII–XVIII wieku, Poznań 2022, pp. 205–230.
Google Scholar

Wijaczka J., „Oświecone” społeczeństwo wobec Żydów. Procesy o mordy rytualne
Google Scholar

w państwie polsko-litewskim w drugiej połowie XVIII wieku, [in:] Oświecenie nieoświecone. Tradycja, tożsamość, inność, eds D. Kowalewska, A. Roćko, F. Wolański, Toruń 2022, pp. 165–187.
Google Scholar

Wijaczka J., Proces o czary w Doruchowie w 1762 r., [in:] idem, „Czarownicom żyć nie dopuścisz”. Procesy o czary w Polsce w XVII–XVIII wieku, Poznań 2022, pp. 137–169.
Google Scholar

Woźniak B., Walka z przesądami na łamach „Monitora”, “Studia Historyczne” 2004, vol. XLVII, issue 2, pp. 157–168.
Google Scholar

Wójcik A., Praca organiczna w myśli ludowej na przełomie XIX i XX wieku, “Rocznik Dziejów Ruchu Ludowego” 1982, no. 22, pp. 77–88.
Google Scholar

Wyporska W., Witchcraft in Early Modern Poland, 1500–1800, Basingstoke 2013.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1057/9781137384218

X. A. R., Quare? (Powiastka szkolna), “Przyjaciel Ludu, czyli Tygodnik potrzebnych i pożytecznych wiadomości”, 12 XII 1835, vol. II, no. 24.
Google Scholar

X. A. R., Relacya naocznego świadka o straceniu razem 14stu mniemanych czarownic w drugiej połowie 18go wieku, “Przyjaciel Ludu czyli Tygodnik potrzebnych i pożytecznych wiadomości”, 17 X 1835, vol. II, no. 16, pp. 126–127; 24 X, no. 17, pp. 134–135; 31 X, no. 18, pp. 138–139.
Google Scholar

Z dziejów Grabowa nad Prosną. Opracowanie zbiorowe, eds B. Polak, M. Rezler, Kalisz 1990.
Google Scholar

Zakrzewski B., Günther Ernest Wilhelm (d. 1860), [in:] Polski słownik biograficzny, vol. IX, Wrocław 1960–1961, p. 200.
Google Scholar

Zaremska H., Niegodne rzemiosło. Kat w społeczeństwie Polski XIV–XVI w., Warszawa 1986.
Google Scholar

Żychliński T., Złota księga szlachty polskiej, t. IV, Poznań 1822.
Google Scholar

Biuletyn Informacji Publicznej. Doruchów. Historia Doruchowskich czarownic, http://bip.doruchow.pl/?a=941 (accessed: 5 X 2021).
Google Scholar

Jóźwiak, Deutschamn, Pstrokoński, Wachter, Prinz; www.barbarafamily.eu/parafiehtml/Mikołajewice.htm (accessed: 25 XI 2021).
Google Scholar

Nejman E. H., Szlachta sieradzka XIX wieku. Herbarz, R. Revised version 2017, http://www.tpzw.pl/files/herbarz/r.pdf (accessed: 12 II 2022).
Google Scholar

Rodzina Wolickich – zbiór dokumentów – Cieślin, https://www.cieslin.pl/rodzina-wolickich-zbior-dokumentow/ (accessed: 14 X 2021).
Google Scholar