O sztuce i praktyce komponowania form kwiatowych w ogrodzie puławskim

Aleksandra Knapik

doi:10.18778/2084-851X.16.13

Authors

Aleksandra Knapik Uniwersytet Jagielloński, Instytut Historii Sztuki https://orcid.org/0000-0001-6618-4621

DOI:

https://doi.org/10.18778/2084-851X.16.13

Keywords:

history of garden art, Izabela Czartoryska, Puławy, landscaped garden, flower forms

Abstract

The rich, spontaneously growing vegetation of the Puławy garden, “born of nature”, served to create an atmosphere of moodiness, emotionality and mystery, conducive to the release of specific feelings and memories. Plants with decorative flowers placed in almost every corner of the complex became a vehicle for emotional emotions. Izabela Czartoryska née Flemming (1745–1835) in her correspondence, guided by the flowering season of specific species, asked her relatives to come to Puławy to contemplate spring, summer and autumn gardens. Guests passing by the plant compositions could admire their colors, smell and structure, engaging all their senses. Particularly rare species of trees, shrubs and perennials became the subject of interest. Navigating the medium of a flower garden required not only botanical knowledge, but also personal and emotional commitment. Czartoryska herself played the role of a guide in correctly reading the content of the composition, explaining the meaning of each flower bed.

As part of the research, the issue of the Duchess’s activities in the field of garden art were presented, serving to maintain her image as a Gardener-Artist. Various floral forms present in the compositional arrangement of the landscape garden in Puławy were discussed, such as: flower meadows, flower beds, flower theaters, groups of perennials and symbolic arrangements combining plant compositions, monuments and commemorative stones. The main corner of the Puławy park, where Czartoryska spent her time on “garden entertainment”, was Mały Ogródek (The Little Garden), adjacent to the palace. The intimate garden interior became a place for the duchess’s first experiments in growing and caring for flowers, under the supervision of a professional gardener. The history of its creation and its compositional arrangement are discussed on the basis of archival sources.

In addition to the extremely impressive collection of plants in the ornamental garden, the Czartoryski family boasted a rich collection of exotic plants cultivated in six orangeries. The expensive collection, confirming the high status of the owners, was exhibited in the garden in the spring and summer season. Based on handwritten, printed and iconographic sources, a list of greenhouse plants cultivated by Puławy gardeners and methods of displaying them is presented.

As demonstrated, the abundance of plants decorating meadows, flower beds and smaller flower arrangements should be treated as an expression of Izabela Czartoryska’s botanical interests. The colorful compositions simultaneously radiated the ideas of enlightened rationalism and education, as well as sentimental sensitivity and emotionality.

References

BCK, sygn. 3978 – Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, t. 1, Opis Historyczny Puław, dziś Nowo-Aleksandryi oraz Rys krótki Biograficzno-historyczny i Rodowod J. O. Książąt Czartoryskich na podstawie dzieł historycznych polskich przez Gracyana Wereżynskiego b. Rejenta Lubartowskiego ułożony 1893 roku w Lublini, sygn. 3978.
Google Scholar

BCK, sygn. 6030 – Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Korespondencja Izabeli z Flemmingów do Adama Kazimierza Czartoryskiego, list z 1811 roku, s. 89; List Izabeli Czartoryskiej do Adama Kazimierza Czartoryskiego, 24 maja 1815, s. 221, sygn. 6030.
Google Scholar

BCK, sygn. 6067 – Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Mon petit Jardin ou Le souvenir de mes bons jours, [w:] Mémories et petits divers, s. 37–40, sygn. 6067.
Google Scholar

BCK, sygn. 6079 – Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Kwity, rachunki domowe i wydatki inne księżnej z dóbr Sieniawa; Kwity domowe księżnej Generałowej, 1807, Notatka dla Pana Piramowicza, sygn. 6079.
Google Scholar

BCK, sygn. 6107 – Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, List Ksie. Jenerała Ziem Podolskich do Pani Konstancyi Dembowskiej, [b.d.], s. 76–77, sygn. 6107.
Google Scholar

BCK, sygn. 11259 – Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Administracja Generalna w Puławach, Od Fabryki Puławskiej dnia 11 Grudnia 1788; Rejestr Percepty y Expensy różnych Materyałów przy Fabryce Puławskiej w miesiącu Julij w 1791; Raport Tygodniowy robot, Stolarzow, Slusarzow, Blachażów, a 1791 do 17 Septembris; Raport Tygodniowy robot, Stolarzow, 1791; Raport Tygodniowy robot, Stolarzow y Slosarzow a 1791 do 8 Obtobris; Raport Tygodniowy robot Solarzow, Slosarzow, Blacharzow y robotników Ogrodowych u Rychtera w miesiącu Julij 1792; Raport Tygodniowy robot Solarzow, Slosarzow, Blacharzow y robotników Ogrodowych u Rychtera w miesiącu Marcu 1793; Rejestr Percepty y Expensy rożnych Materyałów przy Fabryce Puławskiey w Miesiącu Aprilis a 1793; Regestr Percepty y Expensy, różnych Materyałow przy Fabryce Puławskiej w Miesiącu Maju Roku a 1793; Raport Tygodniowy robot Solarzow, Slosarzow, Blacharzow y robotników Ogrodowych u Rychtera w miesiącu Junij 1793, sygn. 11259.
Google Scholar

BCK, sygn. 11260 – Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Notatka do umowy zawartej z ogrodnikiem, s. 98; Liste des plantes procuré pour Pulavie, s. 159–161, sygn. 11260.
Google Scholar

BCK, sygn. 11287 – Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, Dobra Puławy. Archiwum w Puławach. Sumariusze dokumentów, Klucz Końskowolski, rok 1806, sygn. 11287.
Google Scholar

Bibl. Nauk. PAU i PAN, sygn. 582 – Biblioteka Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, Antoni Amborski, Opis Puław z przyległymi okolicami, Włostowice 1829, s. 1–37, sygn. 582.
Google Scholar

BIERNACKA 1823 – Konstancja Biernacka, Podróż z Włodawy do Gdańska powrotem do Nieborowa w roku 1816. Opisana w listach Wandy, Eweliny i Leokadii przez Polskę K… z h. B-cką, List XVI – Ewelina do Wandy z Puław, Wrocław 1823.
Google Scholar

CZARTORYSKA 1805 – Izabela z Flemmingów Czartoryska, Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów, Wrocław 1805.
Google Scholar

CZARTORYSKA 1807 – Izabela z Flemmingów Czartoryska, Katalog drzew, roślin i kwiatów, [w:] Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów, Wrocław 1807.
Google Scholar

CZARTORYSKA 1808 – Izabela z Flemmingów Czartoryska, Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów, Wrocław 1808.
Google Scholar

DEMBOWSKI 1898 – Leon Dembowski, Moje wspomnienia, t. 1, Petersburg 1898.
Google Scholar

GRZEGORZEWSKA 1898 – Sabina z Gostkowskich Grzegorzewska, Dziesięć dni w Puławach w roku 1828, Kraków 1898.
Google Scholar

HIRSCHFELD 1780 – Christian Cay Lorenz Hirschfeld, Theorie der Gartenkunst, t. 3, Leipzig 1780.
Google Scholar

KOŹMIAN 1853 – Andrzej Edward Koźmian, Podróż po Kępie Puławskiej opisana w r. 1828, „Pokłosie. Zbieranka literacka na korzyść sierot. Rok II”, Leszno 1853.
Google Scholar

Listy księżnej Izabeli 1891 – Listy księżnej Izabelli z hr. Flemmingów Czartoryskiej do starszego syna księcia Adama, zebrała Seweryna Duchińska, Kraków 1891.
Google Scholar

WORONICZ 1818 – Jan Paweł Woronicz, Sybilla. Poema historyczne w czterech pieśniach, Lwów 1818.
Google Scholar

ALEKSANDROWICZ 1993 – Alina Aleksandrowicz, W edeńskiej krainie flory, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Sectio FF: Philologiae”, t. 11, 1993, s. 36–50.
Google Scholar

ALEKSANDROWICZ 2005 – Alina Aleksandrowicz, „Zakładaj miły ogród…”, [w:] Pejzaże kultury. Prace ofiarowane Profesorowi Jackowi Kolbuszewskiemu w 65. rocznicę Jego urodzin, red. Władysław Dynaka, Marian Ursela, Wrocław 2005, s. 94–95.
Google Scholar

ALEKSANDROWICZ 2022 – Alina Aleksandrowicz, Twórczość Marii z ks. Czartoryskich ks. Wirtemberskiej. Literatura i obyczaj, Warszawa 2022.
Google Scholar

CIOŁEK 1954 – Gerard Ciołek, Ogrody polskie: przemiany treści i formy, Warszawa 1954.
Google Scholar

CLARK 1943 – Frank Clark, Eighteenth Century Elysiums: The Role of "Association" in the Landscape Movement, "Journal of the Warburg and Courtauld Institutes", t. 6, 1943, s. 165–189.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.2307/750431

CZARTORYSKA 2015 – Izabela z Flemmingów Czartoryska, Tour Through England, [w:] Podróż po Anglii i Szkocji. Dziennik podróży po Anglii i Szkocji w roku 1790, oprac. wstęp A. Whelan, tłum. Zdzisław Żygulski jun., Agnieszka Whelan, Warszawa–Toruń 2015, s. 65–121.
Google Scholar

DĘBICKI 1888 – Ludwik Dębicki, Puławy (1762–1830). Monografia z życia towarzyskiego, politycznego i literackiego na podstawie archiwum książąt Czartoryskich w Krakowie, t. 4, Lwów 1888.
Google Scholar

FRIED 1980 – Michael Fried, Absorption and Theatricality. Painting and beholder in the age of Diderot, Berkeley 1980.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1525/9780520322462

GOLIŃSKI 2005 – Stanisław Goliński, Puławy. Park – jego dzieje, oblicze i świat roślin, Puławy 2005.
Google Scholar

GOŁĘBIOWSKA 1983/1984 – Zofia Gołębiowska, Podróż Izabeli i Adama Jerzego Czartoryskich do Wielkiej Brytanii (1789–1791), "Annales Universitatis Mariae Curie-Sklodowska, Sectio F", t. 38/39, 1983/1984, s. 129–146.
Google Scholar

GOŁĘBIOWSKA 2000 – Zofia Gołębiowska, W kręgu Czartoryskich wpływy angielskie w Puławach na przełomie XVIII i XIX wieku, Lublin 2000.
Google Scholar

IGNACZAK 2021 – Paweł Ignaczak, Izabela z Flemingów Czartoryska a plastyczna twórczość amatorska. Zagadnienia atrybucyjne i ideowe, [w:] Izabela Czartoryska – dux femina facti, materiały z konferencji, Puławy 29 czerwca 2019, red. Grażyna Bartnik, Lublin 2021, s. 23–40.
Google Scholar

JAROSZEWSKI 1962 – Tadeusz Stefan Jaroszewski, Puławy w okresie klasycyzmu, [w:] Teka Konserwatorska, z. 5: Puławy, red. Stanisław Lorentz, Warszawa 1962, s. 64–86.
Google Scholar

JAROSZEWSKI 1970 – Tadeusz Stefan Jaroszewski, Chrystian Piotr Aigner. Architekt warszawskiego klasycyzmu, Warszawa 1970.
Google Scholar

JAROSZEWSKI/KOWALCZYK 1957 – Tadeusz Stefan Jaroszewski, Jerzy Kowalczyk, Puławy – zarys historyczny rozwoju przestrzennego, "Kwartalnik Architektury i Urbanistyki", t. 2, 1957, z. 3/4, s. 217–234.
Google Scholar

JAROSZEWSKI/KOWALCZYK 1959 – Tadeusz Stefan Jaroszewski, Jerzy Kowalczyk, Artyści w Puławach w XVIII wieku w świetle ksiąg metrykalnych parafii Włostowice, "Biuletyn Historii Sztuki", t. 21, 1959, s. 213–221.
Google Scholar

JURKOWSKA 2014 – Hanna Jurkowska, Pamięć sentymentalna. Praktyki pamięci w kręgu Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk i w Puławach Izabeli Czartoryskiej, Warszawa 2014.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.31338/uw.9788323515500

KEEN 1989 – Mary Keen, The Glory of the English Garden, London 1989.
Google Scholar

KNAPIK 2018 – Aleksandra Knapik, Nieistniejący ogród doświadczalny Izabeli z Flemmingów Czartoryskiej w Pożogu, "Maska. Magazyn antropologiczno-społeczno-kulturowy", t. 39, 2018, s. 33–48.
Google Scholar

KNAPIK 2020 – Aleksandra Knapik, Nieznana podróż ogrodowa Izabeli z Flemmingów Czartoryskiej na Podole i Wpłyń w 1805 roku, [w:] Stan badań nad wielokulturowym dziedzictwem dawnej Rzeczypospolitej, t. 13, red. Wojciech Walczak, Katarzyna Wiszowata-Walczak, Białystok 2020, s. 595–620.
Google Scholar

LICHACZOW 1991 – Dymitr Lichaczow, Poezja ogrodów. O semantyce stylów ogrodowo-parkowych, Warszawa 1991.
Google Scholar

MORAWIŃSKA 1977 – Agnieszka Morawińska, Augusta Fryderyka Moszyńskiego rozprawa o ogrodnictwie angielskim. 1774, Wrocław 1977.
Google Scholar

NIEMCEWICZ 1907 – Julian Ursyn Niemcewicz, Puławy. Poemat w czterech pieśniach, wyd. i objaśnił Józef Kallenbach, Brody 1907.
Google Scholar

RZEPIŃSKA 1989 – Maria Rzepińska, Historia koloru w dziejach malarstwa europejskiego, t. 2, Warszawa 1989.
Google Scholar

SADURSKA-DUFFY 2012 – Ewa Sadurska-Duffy, Botanika jako źródło naukowej i osobistej refleksji, "Przegląd Filozoficzny – Nowa Seria", t. 21, 2012, nr 4, s. 259–266.
Google Scholar

WHELAN 2008 – Agnieszka Whelan, Izabela Czartoryska and the designed landscape in Poland 1772–1831, "Studies in the History of Gardens & Designed Landscapes", t. 28, 2008, s. 281–302.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.1080/14601176.2008.10408325