„Ogrody Hesperyd” – XVIII-wieczne kolekcje roślin oranżeryjnych w Polsce. Analiza zasobu
DOI:
https://doi.org/10.18778/2084-851X.16.09Słowa kluczowe:
oranżerie, szklarnie, kolekcje, ogrody, cytrusy, pomarańcze, HesperydyAbstrakt
Moda na kolekcjonowanie rzadkich roślin sięga w Europie czasów renesansu. W XVIII wieku oranżerie i znajdujące się w nich kolekcje roślin egzotycznych stanowiły istotny składnik siedzib polskiej arystokracji. Bogate kolekcje utrzymywali nie tylko królowie na czele z Janem III Sobieskim, Augustem II czy Stanisławem Augustem, był one także domeną wielu rodów magnackich. Wiedzy o ówczesnych kolekcjach roślin oranżeryjnych dostarczają m.in. zachowane inwentarze ogrodów. Znane są spisy roślin z oranżerii w Wilanowie z czasów Elżbiety Sieniawskiej (1729), rezydencji Radziwiłłów w Albie (1738, 1758) i Nieświeżu (1776) oraz w Białej Podlaskiej (1781), Nieborowie w dobrach Heleny i Michała Radziwiłłów (1784), w rezydencji Branickich w Białymstoku (1771–1772) czy rezydencji Potulickich w Przemykowie (1778, 1789). Najczęściej uprawianymi roślinami były cytrusy (Citrus L.), przede wszystkim C. aurantium L. i C. limon (L.) Osbeck, a także wawrzyn (Lauru nobilis L.). W większości kolekcji odnotowano także takie gatunki, jak: Genista hispanica L., Myrtus communis L., Prunus laurocerasus L., Punica grantum L., Rosmarinus officinalis L. Często pojawiającymi się gatunkami były: Ficus carica L., Buxus sempervirens L., Cupressus sempervirens L., Aloe sp. i Teucrium marum L. Ponad połowa przeanalizowanych inwentarzy odnotowała obecność: Dianthus caryophyllus L., Yucca gloriosa L. i Taxus baccata L. Rzadziej pojawiały się: Viburnum tinus L., A Adenanthera pavonina L., Nerium oleander L. czy Erysimum × cheiri (L.) Crantz. Nie wszystkie gatunki udało się zidentyfikować, ale bogaty zasób i powszechność oranżerii świadczy o popularności i randze roślin egzotycznych w XVIII-wiecznych ogrodach.
Bibliografia
AGAD, AR, sygn. 1/354/0/26/641 – Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Radziwiłłów, Opisanie Oranżerii i znajdujące się drzewa Rodzaynego u Nierodzynego R. 3 Januar 1781 w Białej uczyniony, sygn. 1/354/0/26/641.
Google Scholar
AGAD, ARN, sygn. 55 – Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Radziwiłłów z Nieborowa, Inwentarz Nieborowa. Spisanie Drzew Nasion i Sprzętów różnych do Ogrodu nieborowskiego należących, Spisany dn. 10[…]1784, sygn. 55.
Google Scholar
AGAD, APzO, sygn. 381 – Archiwum Główne Akt Dawnych, APzO, Inwentarz oranżerii w Przemykowie, sygn. 381.
Google Scholar
AGAD, ARos., sygn. 82 – Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Roskie, Inwentarz drzew w oranżeriach będących. Laury hamburskie numerowane i literami na wazach poznaczone „L. H.”, sygn. 82.
Google Scholar
AGAD Arch. Ks. J.P, sygn. 1/346/0–0254 – Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum ks. Józefa Poniatowskiego…, Verschiedene in der Orangerie sich befindliche Bäume und Gewächse, 1793, sygn. 1/346/0-0254.
Google Scholar
AGAD, Zb. Pop., sygn. 231 – Archiwum Główne Akt Dawnych, Zbiory Popielów, Remanent des Jardins, Deu[x] Juillet 1781, sygn. 231.
Google Scholar
BCK. Inw. Ogr. Wł., sygn. 11746 – Biblioteka Czartoryskich w Krakowie, Inwentarz Ogrodu Włoskiego Willanowskiego, Budynku Ogrodniczego iako też Pomarańczarnicy i wszelkich Drzew, Drzewek, sprzętów i naczynia Wszystkiego w nim znajdującego się d. 27 Junij A. 1729 na Gruncie wypisany, sygn. 11746.
Google Scholar
BN, sygn. AF Rys. 151/III – Biblioteka Narodowa, Sztambuch Joachima Daniela Jaucha, 1754, sygn. AF Rys. 151/III.
Google Scholar
BERNITZ 1652 – Martin Bernhardi de Bernitz, Catalogus Plantarum Tum exoticarum quam indigenarum quae Anno M.DC.LI in hortis Regiis Varsaviae, et circa eandem in locis silvaticis, pratensibus, arenosis et paludosis nascuntur collectarum, exhibitus Serenissimoac Potentissimo Domino, DN. Johanni Casimirio III. Poloniae et Sveciae Regi, Magno Duci Lithvaniae Etc. Etc. Dno suo Clemetissimo â Suae Maj. Regiae Subjectissimo Famulo et Chirurgo Martino Bernhardo, Dantisci 1652, [w:] Catalogi plantarum quae A. 1651 Varsaviae in hortis botanicis regis Ioannis Casimiri colebantur, secundum conspectus hortulanorum Bartholomei Gei et Jacobi Haic: accedit catalogus tertius plantarum indigenarum, quae circa Varsaviam nascuntur/ Królewskie ogrody botaniczne króla Jana Kazimierza w Warszawie oraz systematyczny spis roślin tamże hodowanych, oprac. Józef Rostafiński, Kraków 1928.
Google Scholar
JARZĘBSKI 1646 (1909) – Adam Jarzębski, Gościniec albo Krótkie Opisanie Warszawy z okolicznościami yei Dla Kompaniey Dworskiey Przez Adama Jarzemskiego, Muzyka I. K.M., Budowniczego Viazdomskiego, Wydany Roku P. 1643, [w:] Adama Jarzębskiego Gościniec albo Opisanie Warszawy, oprac. Aleksander Kraushar, Warszawa 1909.
Google Scholar
SOBIESKI 1666a – Jan Sobieski, Listy. Pół mili od Oźrzanowa, z południa [22 czerwca 1666], Listy do Marysieńki, t. 1, oprac. Leszek Kukulski, Warszawa 1973.
Google Scholar
SOBIESKI 1666b – Jan Sobieski, Listy. Pod Rawą, 27 czerwca [1666] Listy do Marysieńki, t. 1, oprac. Leszek Kukulski, Warszawa 1973.
Google Scholar
BERNITZ 1652 – Martin Bernhardi de Bernitz, Catalogus Plantarum Tum exoticarum quam indigenarum quae Anno M.DC.LI in hortis Regiis Varsaviae, et circa eandem in locis silvaticis, pratensibus, arenosis et paludosis nascuntur collectarum, exhibitus Serenissimoac Potentissimo Domino, DN. Johanni Casimirio III. Poloniae et Sveciae Regi, Magno Duci Lithvaniae Etc. Etc. Dno suo Clemetissimo â Suae Maj. Regiae Subjectissimo Famulo et Chirurgo Martino Bernhardo, Dantisci 1652, [w:] Catalogi plantarum quae A. 1651 Varsaviae in hortis botanicis regis Ioannis Casimiri colebantur, secundum conspectus hortulanorum Bartholomei Gei et Jacobi Haic: accedit catalogus tertius plantarum indigenarum, quae circa Varsaviam nascuntur/ Królewskie ogrody botaniczne króla Jana Kazimierza w Warszawie oraz systematyczny spis roślin tamże hodowanych, oprac. Józef Rostafiński, Kraków 1928.
Google Scholar
JARZĘBSKI 1646 (1909) – Adam Jarzębski, Gościniec albo Krótkie Opisanie Warszawy z okolicznościami yei Dla Kompaniey Dworskiey Przez Adama Jarzemskiego, Muzyka I. K.M., Budowniczego Viazdomskiego, Wydany Roku P. 1643, [w:] Adama Jarzębskiego Gościniec albo Opisanie Warszawy, oprac. Aleksander Kraushar, Warszawa 1909.
Google Scholar
SOBIESKI 1666a – Jan Sobieski, Listy. Pół mili od Oźrzanowa, z południa [22 czerwca 1666], Listy do Marysieńki, t. 1, oprac. Leszek Kukulski, Warszawa 1973.
Google Scholar
SOBIESKI 1666b – Jan Sobieski, Listy. Pod Rawą, 27 czerwca [1666] Listy do Marysieńki, t. 1, oprac. Leszek Kukulski, Warszawa 1973.
Google Scholar
BERNITZ 1652 – Martin Bernhardi de Bernitz, Catalogus Plantarum Tum exoticarum quam indigenarum quae Anno M.DC.LI in hortis Regiis Varsaviae, et circa eandem in locis silvaticis, pratensibus, arenosis et paludosis nascuntur collectarum, exhibitus Serenissimoac Potentissimo Domino, DN. Johanni Casimirio III. Poloniae et Sveciae Regi, Magno Duci Lithvaniae Etc. Etc. Dno suo Clemetissimo â Suae Maj. Regiae Subjectissimo Famulo et Chirurgo Martino Bernhardo, Dantisci 1652, [w:] Catalogi plantarum quae A. 1651 Varsaviae in hortis botanicis regis Ioannis Casimiri colebantur, secundum conspectus hortulanorum Bartholomei Gei et Jacobi Haic: accedit catalogus tertius plantarum indigenarum, quae circa Varsaviam nascuntur/ Królewskie ogrody botaniczne króla Jana Kazimierza w Warszawie oraz systematyczny spis roślin tamże hodowanych, oprac. Józef Rostafiński, Kraków 1928.
Google Scholar
JARZĘBSKI 1646 (1909) – Adam Jarzębski, Gościniec albo Krótkie Opisanie Warszawy z okolicznościami yei Dla Kompaniey Dworskiey Przez Adama Jarzemskiego, Muzyka I. K.M., Budowniczego Viazdomskiego, Wydany Roku P. 1643, [w:] Adama Jarzębskiego Gościniec albo Opisanie Warszawy, oprac. Aleksander Kraushar, Warszawa 1909.
Google Scholar
SOBIESKI 1666a – Jan Sobieski, Listy. Pół mili od Oźrzanowa, z południa [22 czerwca 1666], Listy do Marysieńki, t. 1, oprac. Leszek Kukulski, Warszawa 1973.
Google Scholar
SOBIESKI 1666b – Jan Sobieski, Listy. Pod Rawą, 27 czerwca [1666] Listy do Marysieńki, t. 1, oprac. Leszek Kukulski, Warszawa 1973.
Google Scholar
BERNATOWICZ 2009 – Tadeusz Bernatowicz, Alba. Od renesansowej willi do kompozycji krajobrazowej. Z badań źródłowych nad architekturą ogrodów na Kresach, Warszawa 2009.
Google Scholar
BRZEZOWSKI/JAGIEŁŁO 2017 – Wojciech Brzezowski, Marzanna Jagiełło, Ogrody na Śląsku, t. 2: Barok, Wrocław 2017.
Google Scholar
DE CAUS 1620 – Salomon de Caus, Hortus Palatinus: A Friderico Rege Boemiae Electore Palatino Heidelbergae Ex-structus. Bry, Francofurti 1620.
Google Scholar
FIJAŁKOWSKI 1999 – Wojciech Fijałkowski, Zapomniane ogrody barokowej Warszawy, [w:] Pałac w ogrodzie. Materiały sesji naukowej, Warszawa 21–22 maja 1998, red. Bożena Wierzbicka, Warszawa 1999, s. 119–141.
Google Scholar
FLEISCHER/SCHÜLTZ 1990 – Zdeněk Fleischer, Bohumil Schültz, Kaktusy, Warszawa 1990.
Google Scholar
GOLLER 2007 – Katarzyna Goller, Cytrusy, Warszawa 2007.
Google Scholar
GRAVES 1982 – Robert Graves, Mity greckie, Warszawa 1982.
Google Scholar
GROSS 2017 – Uwe Gross, Funde der Spätantike und des Mittelalters aus dem Lobdengau, Altbekannt, neu- und wiederentdeckt. Funde der Spätantike und des Mittelalters aus dem Lobdengau: Vortrag im Begleitprogramm der Ausstellung “Große Welten – kleine Welten: Ladenburg und der Lobdengau zwischen Antike und Mittelalter” / Uwe Gross, Stuttgart 2017.
Google Scholar
HEILMEYER 2004 – Marina Heilmeyer, Neue Gärten, neue Blüten – ein Blick ins Rom der Barberini, [w:] Wege zum Garten, red. Gabriele Horn, Potsdam 2004, s. 211–230.
Google Scholar
HOBHOUSE 2005 – Penelope Hobhause, Historia ogrodów, Warszawa 2005.
Google Scholar
IMPELLUSO 2006 – Lucia Impelluso, Natura i jej symbole. Rośliny i zwierzęta, Warszawa 2006.
Google Scholar
IMPELLUSO 2009 – Lucia Impelluso, Ogrody i labirynty, Warszawa 2009.
Google Scholar
JAGIEŁŁO/BRZEZOWSKI 2014 – Marzanna Jagiełło, Wojciech Brzozowski, Ogrody na Śląsku, t. 1: Od średniowiecza do XVII wieku, Wrocław 2014.
Google Scholar
JASKUŁA 2015 – Andrzej Jaskuła, Dzieje kolekcji drzew cytrusowych z Nieborowa w świetle nowych źródeł, [w:] Nieborów i Arkadia – 70 lat Muzeum. Księga pamiątkowa, Gdańsk 2015.
Google Scholar
KOBIELUS 2014 – Stanisław Kobielus, Florarium christianum. Symbolika roślin – chrześcijańska starożytność i średniowiecze, Kraków 2014.
Google Scholar
KUŚMIERSKI 2020 – Jacek Kuśmierski, „Citri et Aurea” – polsko-włoska współpraca ogrodowa / „Citri et Aurea”, collaborazione polacco-italiana nel giardinaggio, przeł. Natalia Kogut, „Gazetta Italia” 2020, nr 82, s. 52–55.
Google Scholar
KWIATKOWSKI 1971 – Marek Kwiatkowski, Szymon Bogumił Zug – architekt polskiego oświecenia, Warszawa 1971.
Google Scholar
KWIATKOWSKI 2000 – Marek Kwiatkowski, Wielka księga Łazienek, Warszawa 2000.
Google Scholar
LEWIS 2006 – Elizabeth Macaulay Lewis, The role of ollae perforatae in understanding horticulture, planting techniques, garden design, and plant trade in the Roman Worlds, [w:] The archeology of crop fields and gardens, red. Jean-Paul Morel, Jordi Tresserras Juan, Juan Carlos Matamala, Bari 2006, s. 207–219.
Google Scholar
LÖFFLER 1997 – Fritz Löffler, Zwinger drezdeński, tłum. Anna Linke, Warszawa 1997.
Google Scholar
ŁOPATECKI/WALCZAK 2018 – Karol Łopatecki, Wojciech Walczak, Pałac Branickich w Białymstoku, t. 1: Inwentarze z XVII i XVIII stulecia, część 1, Białystok 2018.
Google Scholar
MAJDECKI 2010 – Longin Majdecki, Historia ogrodów, t. 1: Od starożytności po barok, Warszawa 2010.
Google Scholar
MALAWSKI 2015 – Seweryn Malawski, Od Ogrodu Hesperyd do „Cytrusomanii” w ogrodach europejskich władców XVI–XVII wieku – Symbolika i historia uprawy roślin cytrusowych, „Roczniki Humanistyczne”, R. LXIII, 2015, z. 4, s. 59–84.
Google Scholar
DOI: https://doi.org/10.18290/rh.2015.63.4-3
MALAWSKI 2021 – Seweryn Malawski, Polskie ogrody XVIII wieku. Kompozycje – style – kontekst kulturowy, Warszawa 2021.
Google Scholar
MALAWSKI/KOT/SZEFLER 2021 – Seweryn Malawski, Natalia Kot, Sylwia Szefler, Uprawa roślin cytrusowych w Europie w świetle dawnych traktatów ogrodniczych, „Agronomy Science”, vol. LXXVI (2), 2021, s. 51–75.
Google Scholar
DOI: https://doi.org/10.24326/as.2021.2.5
MILECKA/MALAWSKI 2022 – Małgorzata Milecka, Seweryn Malawski, Ogrody klasztorne w krajobrazie historycznego Lublina, Lublin 2022.
Google Scholar
DOI: https://doi.org/10.24326/mon.2021.14
NESTOROW/SITO 2010 – Rafał Nestorow, Jakub Sito, Rezydencja i dobra wilanowskie w świetle materiałów archiwalnych z Biblioteki Czartoryskich w Krakowie. Ad Villam Novam. Materiały do dziejów rezydencji, t. III, Warszawa 2010.
Google Scholar
NIECIECKI 1999 – Jan Nieciecki, Opowieści o „Polskim Wersalu”. O tym, jak ogród przenikał do pałacu, „Biuletyn Konserwatorski Województwa Podlaskiego” 1999, z. 5, s. 138–155.
Google Scholar
OLEŃSKA 2011 – Anna Oleńska, Jan Klemens Branicki „Sarmata Nowoczesny”. Kreowanie wizerunku poprzez sztukę, Warszawa 2011.
Google Scholar
PIENIĄŻEK 1982 – Szczepan Aleksander Pieniążek, Na oknie kwitną cytryny, Warszawa 1982.
Google Scholar
PIWKOWSKI 2005 – Włodzimierz Piwkowski, Nieborów. Mazowiecka rezydencja Radziwiłłów, Warszawa 2005.
Google Scholar
PUPPE 2001 – Roland Puppe, „Ew. Königl. Mayst. ein Plaisir zu thun vermeinet…” – über die Orangerie und Ober-Lustgärtner des Sächsischen Gartens in Warschau (1713–1739), [w:] Hortus vitae. Księga pamiątkowa dedykowana Andrzejowi Michałowskiemu, red. Marian Arszyński et al., Warszawa 2001, s. 185–190.
Google Scholar
PUPPE 2011 – Roland Puppe, Barokowe ogrody Saksonii i ich konserwacja, [w:] Parki i ogrody zabytkowe, ochrona i konserwacja, Ogród Branickich w Białymstoku, historia rewaloryzacji, red. Anna Pieciul, Jolanta Koller-Szumska, Sebastian Wicher, Białystok 2011, s. 244–260.
Google Scholar
SCHROTT 2009 – Georg Schrott, Caffeebaum und Pomerantzen. Orangeriekultur in Oberpfälzer Klöstern, Regensburg 2009.
Google Scholar
SCHROTT 2015 – Georg Schrott, Orangerien in frühneuzeitlichen Klöstern. Eine kulturgeschichtliche Entdeckungs-reise durch Gärten und Archive, [w:] Germania monastica: Festschrift für Ulrich Faust OSB zum 80. Geburtstag, red. Korbinian Birnbacher, Stephan Haering, Sankt Ottilien 2015, s. 275–321.
Google Scholar
SCHWEMMER 1950 – Wilhelm Schwemmer, Johann Christoph Volkamer, [w:] Nürnberger Gestalten aus neun Jahrhunderten. Ein Heimatbuch zur 900-Jahrfeier der ersten urkundlichen Erwähnung Nürnbergs, Nürnberg 1950, s. 135–139.
Google Scholar
SIERAKOWSKI 1798 – Wacław Sierakowski, Postać Ogrodów, Która Do Dwóch Zmysłów Smaku W Owocach I Powonienia W Kwiatach Szczególniey Ściąga Się, cz. I, Kraków 1798.
Google Scholar
SKIMBOROWICZ/GERSON 1877 – Hipolit Skimborowicz, Wojciech Gerson, Willanów: album: zbiór widoków i pamiątek oraz kopje z obrazów Galeryi Willanowskiej wykonane na drzewie w Drzeworytni Warszawskiej z dodaniem opisów skreślonych przez H. Skimborowicza i W. Gersona, Warszawa 1877.
Google Scholar
Słownik kultury antycznej 1986 – Słownik kultury antycznej, red. Lidia Winniczuk, Warszawa 1986.
Google Scholar
STARZYŃSKI 1976 – Juliusz Starzyński. Wilanów. Dzieje budowy pałacu za Jana III, wyd. 2, Warszawa 1976.
Google Scholar
SZAFRAŃSKA 1994 – Małgorzata Szafrańska, Ogród Zamku Królewskiego w Warszawie, Warszawa 1994.
Google Scholar
SZAFRAŃSKA 2011 – Małgorzata Szafrańska, Człowiek w renesansowym ogrodzie, Kraków 2011.
Google Scholar
SZAFRAŃSKA 2017 – Małgorzata Szafrańska, Ogrody Zamku Królewskiego w Warszawie, Warszawa 2017.
Google Scholar
TATARKIEWICZ 1986 – Władysław Tatarkiewicz, Łazienki warszawskie, Warszawa 1968.
Google Scholar
VOLKAMER 1708 – Johann Christoph Volkamer, Nürnbergische Hesperides Oder Gründliche Beschreibung Der Edlen Citronat-Citronen- und Pomeranzen-Früchte. Wie solche in selbiger und benachbarten Gegend, recht mögen eingesetzt, gewartet, erhalten und fortgebracht werden…, Nürnberg–Franckfurth–Leipzig 1708.
Google Scholar
DOI: https://doi.org/10.5962/bhl.title.156622
Jacek Kuśmierski, "Wilanowska kolekcja roślin egzotycznych Elżbiety Sieniawskiej w 1729 roku," Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, Pasaż Wiedzy, https://www.wilanow-palac.pl/wilanowska_kolekcja_roslin_egzotycznych_elzbiety_sieniawskiej_w_1729.html [dostęp: 29.06.2023].
Google Scholar
"Oranger de France (Le plus ancien) semé par Eléonore de Castille," https://www.francepittoresque.com/spip.php?article1392 [dostęp: 1.02.2024].
Google Scholar
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
