Geneza i zmiany struktury społeczno-gospodarczej osadnictwa wiejskiego w dobrach królewskich na obszarze przedrozbiorowego powiatu Szadkowskiego

Tomasz Figlus

doi:10.18778/1643-0700.15.04

Authors

Tomasz Figlus Uniwersytet Łódzki, Wydział Nauk Geograficznych, Katedra Geografii Politycznej i Studiów Regionalnych, 90-142 Łódź, ul. Kopcińskiego 31

DOI:

https://doi.org/10.18778/1643-0700.15.04

Keywords:

socio-economic structure, rural settlement, royal estates, Szadek district

Abstract

This article presents the results of geographical and historical research exploring rural settlement on royal lands within Szadek district in the pre-Partition period. In the first part the origins of the villages are examined, mainly on the basis of preserved documents, including their location and ownership/administrative status. They belonged either to a separate Szadek tenure or Sieradz starosty estate, or constituted isolated, small leaseholds on the monarch’s land. Next, analysis of socio-economic changes in the villages is carried out, based on tax registers of 1511, 1518 and 1552–1553, inspections and inventories of royal estates of 1564, 1616–1620, 1628–1632, 1659–1665, and hearth-tax rate of 1775. The study includes the demographic potential of the villages, their socio-agrarian structure, area, types of agricultural activity, profitability and sources of income, and the range of feudal dues. Dynamic and comparative research used in the study made it possible to identify development stages: period of economic prosperity and population growth (16th century), period of regress and depopulation (17th century), and period of restoration and economic reactivation (18th century).

References

Archiwum Główne Akt Dawnych Castrensia Siradiensia, ks. II, f. 33v.
Google Scholar

Metryka Koronna, ks. 166, k. 108–108v., ks. 81, f. 202.
Google Scholar

Terrestria Siradiensia, ks. I, f. 57, ks. III, f. 25.
Google Scholar

Terrestria Szadkoviensia, ks. I, f. 7., ks. I, f. 37.
Google Scholar

Dokumenty kujawskie i mazowieckie przeważnie z XIII wieku, wyd. B. Ulanowski, „Archiwum Komisji Historycznej” 1887, t. 4.
Google Scholar

Kodeks dyplomatyczny Polski, wyd. L. Rzyszczewski, A. Muczkowski, t. II, Warszawa 1878.
Google Scholar

Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. I–IV, wyd. I. Zakrzewski, Poznań 1877–1881.
Google Scholar

Księgi sądowe łęczyckie od 1385 do 1419, cz. 1–2, [w:] Teki A. Pawińskiego, t. III–IV, Warszawa 1897.
Google Scholar

Lites ac res gestae inter Polonos Ordinemque Cruciferorum, t. I, wyd. 2, Poznań 1890.
Google Scholar

Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1564–1565, cz. 1, wyd. A. Tomczak, Cz. Ohryzko-Włodarska, J. Włodarczyk, Bydgoszcz 1961; cz. 2, wyd. A. Tomczak, Bydgoszcz 1963.
Google Scholar

Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1628–1632, cz. 2: Województwo sieradzkie, wyd. Z. Guldon, Wrocław–Warszawa–Kraków 1969.
Google Scholar

Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1659–1665, cz. 2: Województwa sieradzkie, łęczyckie, brzesko-kujawskie, inowrocławskie i ziemia dobrzyńska, wyd.
Google Scholar

Z. Górski, J. Pakulski, A. Tomczak, Toruń 1996.
Google Scholar

Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1789, cz. 2: Województwo sieradzkie, t. 1: Powiaty sieradzki i szadkowski, wyd. R. Kabaciński, K. Mikulski, J. Pakulski, Toruń 2004.
Google Scholar

Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich. 1616–1620, cz. 1, wyd. Z. Górski, R. Kabaciński, J. Pakulski, Wrocław–Warszawa–Kraków 1994.
Google Scholar

Łaski J., Liber beneficiorum archidiecezji gnieźnieńskiej, t. I–II, wyd. J. Łukowski, Gniezno 1880–1881.
Google Scholar

Matricularum Regni Poloniae summaria, cz. I–IV, V/1, wyd. T. Wierzbowski, Warszawa 1905–1919.
Google Scholar

Polen, oder Verzeichniß aller adlichen, geistlichen und königlichen Oerter in Polen, nach den Woiwodschaften und Districten, und mit Bemerkung der Anzahl der Rauchfänge in jedem Orte, „Magazin für die neue Historie und Geographie” 1788, t. 22, wyd. A. F, Büsching, s. 41–414.
Google Scholar

Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym opisana przez Adolfa Pawińskiego, t. II: Wielkopolska, [w:] Źródła dziejowe, t. XIII, Warszawa 1883.
Google Scholar

Baranowski B., Gospodarstwo chłopskie i folwarczne we wschodniej Wielkopolsce w XVIII wieku, Warszawa 1958.
Google Scholar

Baranowski B., Rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej w województwie łęczyckim i wschodniej części województwa sieradzkiego do połowy XVII wieku, „Zeszyty Naukowe UŁ” 1955, ser. I, z. 1, s. 81–102.
Google Scholar

Baranowski B., Struktura gospodarcza regionu łęczycko-sieradzko-wieluńskiego w XVI–XVIII w., „Zeszyty Naukowe UŁ. Nauki Humanistyczno-Społeczne” 1970, ser. I, z. 72, s. 35–47.
Google Scholar

Baranowski B., Stosunki gospodarcze i społeczne w XVII i XVIII wieku, [w:] Szkice z dziejów sieradzkiego, red. J. Śmiałowski, Łódź 1977, s. 101–125.
Google Scholar

Chłapowski K., Dunin-Wąsowiczowa A., Przynależność własnościowa osiedli, [w:] Atlas historyczny Polski. Województwo sieradzkie i województwo łęczyckie w drugiej połowie XVI wieku, red. H. Rutkowski, Warszawa 1998, s. 58–64.
Google Scholar

Chłapowski K., Dygdała J., Prace edytorskie nad lustracjami dóbr królewskich XVI– XVIII w., po półwieczu, „Studia Źródłoznawcze” 2005, t. 43, s. 161–171.
Google Scholar

Chłapowski K., Elita senatorsko-dygnitarska Korony za czasów Zygmunta III i Władysława IV, Warszawa 1996.
Google Scholar

Górska K., Przyczynek do krytyki rejestrów poborowych XVI wielu, „Studia Źródłoznawcze” 1957, t. 1, s. 184–189.
Google Scholar

Guldon Z., Uwagi w sprawie przydatności badawczej rejestrów poborowych z XVI wieku, „Zapiski Historyczne” 1966, t. 31, nr 1, s. 73–80.
Google Scholar

Janczak J., Ludność powiatu szadkowskiego w okresie Sejmu Czteroletniego, „Przeszłość Demograficzna Polski” 1975, t. 8, s. 3–55.
Google Scholar

Kamler M., Folwark szlachecki w Wielkopolsce w latach 1580–1655, Warszawa 1976; Kozierowski S., Badania nazw topograficznych na obszarze dawnej wschodniej Wielkopolski, t. I, Poznań 1926.
Google Scholar

Marszał T., Szadek. Monografia miasta, Szadek 1995.
Google Scholar

Nejman E., Parafie dekanatu szadkowskiego i niektóre z dekanatu lutomierskiego (powiat szadkowski) w dawnej statystyce, „Biuletyn Szadkowski” 2010, t.10, s. 245–261.
Google Scholar DOI: https://doi.org/10.18778/1643-0700.10.15

Parczewski A., Monografia Szadku, Warszawa 1870.
Google Scholar

Puś W., Dzieje Szadku do początku XVI w., „Na Sieradzkich Szlakach” 1995, R. 11, nr 3, s. 1.
Google Scholar

Stoynowski A., Użytkownicy królewszczyzn województw sieradzkiego i łęczyckiego oraz ziemi wieluńskie (XVI–XVIII w.), „Rocznik Łódzki” 1975, t. 23, s. 315–329.
Google Scholar

Sucheni-Grabowska A., Królewszczyzny, [w:] Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 r., t. I, red. A. Mączaka, Warszawa 1981.
Google Scholar

Sucheni-Grabowska A., Monarchia dwu ostatnich Jagiellonów a ruch egzekucyjny, cz. 1: Geneza egzekucji dóbr, Wrocław 1974.
Google Scholar

Szubzda J., Monice i inne podsieradzkie królewszczyzny, cz. 1–2, „Na Sieradzkich Szlakach”, 2008, nr. 4, s. 8–12; 2009, nr 2, s. 23–27.
Google Scholar

Wisińska-Kluba M., Szadek w XVI–XVIII w., „Na Sieradzkich Szlakach” 1995, R. 11, nr 3, s. 5.
Google Scholar

Wyczański A., Studia nad folwarkiem szlacheckim w Polsce 1500–1580, Warszawa 1959.
Google Scholar

Zajączkowski S., O materiałach do geografii historycznej dawnych ziem łęczyckiej i sieradzkiej, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna” 1963, t. 22, z. 1, s. 89–99.
Google Scholar

Zajączkowski S., Sprawa pierwszego zapisu (w świetle badań nad osadnictwem dawnych ziem łęczyckiej i sieradzkiej), „Rocznik Łódzki” 1963, t. 7, nr 10, s. 103–132.
Google Scholar

Zajączkowski S., Studia nad osadnictwem dawnych ziem łęczyckiej i sieradzkiej w XII– XIV w. Uwagi i spostrzeżenia, „Studia z Dziejów Osadnictwa” 1966, t. 4, s. 5–83.
Google Scholar

Zajączkowski S. M., Początki folwarku w ziemiach łęczyckiej i sieradzkiej (do początków XVI w.), „Roczniki Dziejów Społeczno-Gospodarczych” 1970, t. 31, s. 1–43.
Google Scholar

Zajączkowski S. M., Sieć osadnicza i struktura własnościowa osadnictwa dawnych ziem łęczyckiej i sieradzkiej w początkach XVI w., „Slavia Antiqua” 1972, t. 19, s. 21–49.
Google Scholar

Zajączkowski S. M., Wieś sieradzka w XII–XVI wieku, [w:] Szkice z dziejów sieradzkiego, red. J. Śmiałowski, Łódź 1977, s. 59–71.
Google Scholar

Zajączkowski S., Zajączkowski S. M., Materiały do słownika geograficzno-historycznego dawnych ziem łęczyckiej i sieradzkiej do 1400 roku, cz. 2, Łódź 1970.
Google Scholar