Zeszyty Wiejskie

Regionalizm polski – inspiracje francuskie. Rekonesans

Damian Kasprzyk — 2023-12-05

Prezentowany tekst stanowi próbę bilansu francuskich orientacji intelektualnych mających wpływ na regionalizm polski. Zjawiska, które traktować można jako zwiastujące właściwy regionalizm – rozwój badan nad dziejami poszczególnych miejscowości i ziem, prace folklorystyczne, geograficzne, literaturoznawcze, językoznawcze, rozwój muzeów i prasy lokalnej, aktywność artystyczna i oświatowa – wpisane były w szeroki nurt działań patriotycznych, co zasadniczo różnicuje warunki w jakich regionalizm rozwijał się w Polsce i we Francji na przełomie XIX i XX w. Niezależnie od tego, francuskie prądy naukowe, polityczne i kulturalne śledzone były nad Wisłą, znajdując tu licznych zwolenników także wśród regionalistów.

Cyfrowy regionalizm i upodmiotowienie wsi w sferze publicznej

Krzysztof Wasilewski — 2023-12-05

Doświadczenia ostatnich trzech dekad jasno dowodzą nie tylko znacznego wykluczenia tematyki wiejskiej przez prasę, radio i telewizję, ale także jej stereotypowego ujęcia. W konsekwencji, sfera publiczna nie realizuje swojej podstawowej funkcji w stosunku do społeczności wiejskich, a mianowicie nie prowadzi do ich upodmiotowienia. Szansę na rzeczywiste upodmiotowienie wsi i jej mieszkańców oferują natomiast media społecznościowe. Zadaniem artykułu jest zatem analiza różnego rodzaju inicjatyw regionalistycznych w mediach społecznościowych pod względem ich potencjału do upodmiotowienia wsi i jej mieszkańców w sferze publicznej. Przyjęto bowiem hipotezę, iż to właśnie tak rozumiany cyfrowy regionalizm stanowi jakościową zmianę w funkcjonowaniu sfery publicznej w odniesieniu do tematyki wiejskiej.

Źródła niechęci lewicy wobec aktywizmu grup lokalnych

Arkadiusz Bednarczuk — 2023-12-05

Część lewicowych intelektualistów dystansuje się od lokalnego aktywizmu i oskarża go o zaniedbywanie celów politycznych oraz brak wrażliwości na problemy kulturowe. Prowadzona przez nich krytyka aktywizmu opiera się na schematach zaczerpniętych z dyskursu modernizacyjnego i często ujawnia klasizm wobec uboższych warstw społeczeństwa. Deprecjonowanie aktywizmu lokalnego jest związane ze zmianą tradycyjnego lewicowego dyskursu i przeorientowaniem go na problemy kulturowe, a także z politycznym zagospodarowaniem wielkomiejskiej klasy średniej. Radykalizacja żądań w odniesieniu do sfery kultury w celu politycznego pozyskania klasy średniej sprawia, że z perspektywy społeczności lokalnych dyskurs lewicowy traci swoją wiarygodność jako siła zdolna do zmiany systemowej i ograniczenia ubóstwa. Dodatkowo, lewicowa krytyka lokalnego aktywizmu często powtarza schematy wartościujące, które zostały wykorzystane w trakcie transformacji systemowej w latach 90. XX w. i służyły wówczas jako ideologiczne usprawiedliwienie wyzysku i przewagi klasy średniej. Wszystko to sprawia, że lewicowa krytyka aktywizmu lokalnego jest de facto krytyką klasową, prowadzoną w interesie klasy średniej.

Gatunek bukoliczny w literaturze europejskiej: geneza, dynamika i kierunek rozwoju historycznego

Semen Abramowycz — 2023-12-05

Autor artykułu przekonuje, że gatunek bukoliczny jest obecnie postrzegany jako marginalny, a literaturoznawstwo skupia się głównie na opisach lokalnych, na przeciwstawianiu wsi z miastem, na wpisywaniu własnego rozumienia w pojęcie gatunku itp. Przy czym bukolika ujmowana jest nie w takich czy innych odcinkach synchronicznych, lecz w diachronii historycznej, głównie w perspektywie zmiany typów literatury na pograniczu starożytności i chrześcijaństwa, kiedy afirmujące życie ideały klasycznej bukoliki poddane były refleksji religijno-filozoficznej, która doprowadziła do przemian, począwszy od epoki odrodzenia kameralnej formy lirycznej w nasyconą społecznie i psychologicznie powieść i dramat. Autor artykułu powołuje się na metodologię rytualno-mitologicznych studiów literackich, gdyż w literaturze bukolicznej pobrzmiewają echa starożytnych rytuałów odnawiania życia i przezwyciężania śmierci. Podzielając pogląd Jonathana Z. Smitha, zgodnie z którym dla myśliwych i zbieraczy najważniejszą formą aktywności rytualnej jest inicjacja, a dla rolników ofiara, autor artykułu odwołuje się do szczegółowego porównania starożytnego bukolizmu, który od początku charakteryzował się pewną „miejską” ironią, nie tylko w ogólnej spirytualistycznej koncepcji Biblii, ale także w konkretnych motywach pasterskich w Pieśni nad Pieśniami, pokazując, jak podobne idee wpłynęły na zróżnicowanie i pogłębienie tego gatunku jako całości. Prześledzono, jak starożytna gloryfikacja beztroskiego życia chłopa komplikuje się przez chrześcijańskie poczucie memento mori. W epoce oświecenia filozoficzne nasycenie bukoliki znacznie wzrasta: przyroda staje się pożądanym środowiskiem życia i źródłem inspiracji, a nawet kryterium prawdy. Zwraca również uwagę, że powieść bukoliczna, jak każda powieść w okresie klasycyzmu, została uznana za „wyjętą spod prawa” – jako gatunek przez swoją genezę folklorystyczną, co nie przeszkodziło jej osiągnąć wyżyn w dyskursie sentymentalizmu jako przedstawieniu wewnętrznego świata uczuć. Artykuł przedstawia więc ogólny, panoramiczny obraz istnienia gatunku w jego diachronicznej postaci. Pokazano szczegółowo, w jaki sposób motywy sielankowo-pasterskie nie tylko kondensowały w sobie ducha obrzędów zrodzonych w pogańskiej starożytności, które utrwalały odwieczną walkę Życia i Śmierci, ale także wchodziły w dialog z wartościami biblijnymi, które wyznaczyły rozwój i ciągłe poszerzanie granic gatunku bukolicznego.

Wybrane kwestie chłopskie z lat 30. XX wieku w opiniach publicystów warszawskich magazynów literackich („Wiadomości Literackie”, „Prosto z Mostu”, „Pion”)

Małgorzata Bańkowska — 2023-12-05

Na rynku prasowym międzywojnia w grupie warszawskich pism opiniotwórczych prym wiodły trzy największe tygodniki literacko-społeczne – liberalne „Wiadomości Literackie”, sanacyjny „Pion” i endeckie „Prosto z Mostu”. Periodyki te kształtowały upodobania artystyczne i poglądy społeczno-polityczne postępowych kręgów inteligencji. Na ich łamach komentowano najważniejsze wydarzenia życia literackiego i społecznego, w tym związane z aktywnością mieszkańców wsi. Artykuł zawiera wyniki analizy porównawczej wystąpień krytyków i publicystów stołecznych magazynów literackich w latach 30. XX w., odnoszące się do wybranych form aktywności społeczno-kulturalnej i politycznej chłopów (twórczość literacka i pamiętnikarska oraz akcje strajkowe). W opracowaniu omówiono główne wątki dyskusji prasowych i esejów krytycznoliterackich związane z konstytutywnymi cechami literatury chłopskiej, społecznym wizerunkiem wsi (powieść Jalu Kurka Grypa szaleje w Naprawie), warunkami bytowymi chłopów (Pamiętniki chłopów) oraz ich postawami politycznymi (wielki strajk chłopski). Interpretacja materiałów prasowych pozwoliła na sformułowanie wniosków o prasowym wizerunku chłopa okrutnego i głodnego, wykluczonego kulturowo, pozbawionego szans na zmianę warunków życia. Postulaty awansu społecznego chłopów wysuwane przez publicystów warszawskich magazynów były w większości deklaratywne i zachowawcze.

„Młodzi ludzie w ogóle nie znają potrawy…” – zanikające dania codzienne we wspomnieniach osadników na Dolnym Śląsku. Analiza wybranych materiałów Polskiego Atlasu Etnograficznego

Anna Drożdż — 2023-12-05

Celem artykułu jest przybliżenie stanu wiedzy na temat potraw dawnych, przywiezionych po zakończeniu II wojny światowej na Dolny Śląsk przez osadników i przesiedleńców ze wschodnich rubieży kraju oraz Kresów Wschodnich. Badany region jest obszarem postmigracyjnym, w obrębie którego w okresie powojennym dochodziło do procesów przewartościowania, przejmowania lub zarzucania elementów dziedzictwa kulturowego przywiezionego, jak i zastanego. Procesy te dotyczyły również dziedzictwa kulinarnego. Problematyka tradycji kulinarnych dość często pojawiała się w trakcie rozmów z osobami starszymi, które w swych wspomnieniach sięgały do okresu przedwojennego w rodzinnych stronach oraz do pierwszych lat powojennych po przesiedleniu. Niniejsze rozważania będą dotyczyć przede wszystkim dań płynnych – polewek/zup, rzadziej potraw gęstych i pieczonych. Tym, co je wyróżniało jest fakt, iż jeszcze w kilka lat po przesiedleniu były przygotowywane, niemniej stopniowo traciły swą popularność, by w końcu ulec zarzuceniu. Interesujące wiadomości na ten temat przynoszą materiały źródłowe, zebrane w czasie badań terenowych, w ramach projektu Polskiego Atlasu Etnograficznego. Podstawą źródłową będą wiadomości zgromadzone w oparciu o kwestionariusz „Ludowa kultura materialna”.

Żywienie trzody chlewnej w starożytnym Rzymie

Agnieszka Bartnik — 2023-12-05

Świnie były popularnymi zwierzętami hodowlanymi w starożytnym Rzymie. Hodowano je w celu pozyskania mięsa, tłuszczu oraz jako zwierzęta ofiarne. Antyczni uważali, że świnie należą do stosunkowo niekłopotliwych w utrzymaniu zwierząt i dlatego zalecali trzymanie w gospodarstwie przynajmniej kilku sztuk. Dieta świń była zbliżona do sposobu odżywiania dzików. Rzymianie preferowali trzymanie świń w trybie pastwiskowym, jednak równocześnie podkreślali, że zwierzęta powinny mieć dostęp do mokradeł, pokarmu pochodzenia zwierzęcego oraz mocno zróżnicowanego pokarmu roślinnego. W pracach agronomów wymieniono liczne gatunki roślin, które powinny występować na obszarach przeznaczonych pod wypas świń. W okresie jesienno-zimowym dieta świń była uzupełniana poprzez skarmianie żołędzi, liści, plew itd. Odrębną dietę opartą m.in. na jęczmieniu czy prażonej pszenicy stosowano w przypadku macior i prosiąt. Działania hodowców miały na celu zwiększenie mleczności macior oraz zapewnienie lepszego rozwoju prosiąt. Sposób żywienia świń w starożytnym Rzymie wskazuje na dużą wiedzę ówczesnych hodowców. Preferowana dieta nie tylko zapewniała bogate w składniki odżywcze pożywienie, ale także pozwalała utrzymać zwierzęta w dobrej kondycji.

Wiktora Schramma głos w dyskusji na temat wykorzystania katastru józefińskiego w badaniach nad rolnictwem i techniką rolniczą w Galicji w XVIII wieku (W. Schramm, „Rolnictwo polskie u schyłku XVIII wieku na tle metryk józefińskich…,” Poznań 1951)

Małgorzata Łapa — 2023-12-05

Wiktor Schramm (1885–1958) to urodzony w Olchowie i mieszkający w Poznaniu naukowiec i dydaktyk. Był profesorem Uniwersytetu Poznańskiego, jego prorektorem oraz twórcą (1919) i kierownikiem Zakładu, a po 1945 r. Katedry Ekonomii Rolniczej. Jego zainteresowania naukowe obejmowały: rolnictwo i ekonomię rolniczą, rachunkowość, historię gospodarczą oraz organizację i metodykę nauczania uniwersyteckiego, a także nauki przyrodnicze i etnografię. Artykuł podsumowuje aktualny stan wiedzy o działalności naukowej W. Schramma oraz prezentuje jego niepublikowany dotąd artykuł będący głosem w dyskusji na temat wykorzystania powstałego w końcu XVIII w. na obszarze Galicji katastru, zwanego metryką józefińską. Omawia także samą metrykę, stanowiącą współcześnie źródło do badań nad przeszłością i zmianami, jakie zachodziły na terenie Galicji w XVIII–XXI w. Współcześnie materiały wytworzone podczas realizowania w monarchii austro-węgierskiej Józefa II pomiarów gruntów są przechowywane w Centralnym Państwowym Archiwum Historycznym Ukrainy we Lwowie. W artykule zwrócono uwagę na niewykorzystany potencjał metryki józefińskiej w badaniach takich nauk, jak: historia gospodarcza, etnografia historyczna, demografia, geografia, nauki przyrodnicze i inne.

Rola Wojska Polskiego w akcji osadnictwa wojskowego w latach 1945–1948

Witold Jarno — 2023-12-05

Artykuł omawia zagadnienie osadnictwa wojskowego na tzw. Ziemiach Odzyskanych w latach 1945–1948. W tekście omówiono rolę wojska i instytucji wojskowych w tym procesie, status osadnika wojskowego oraz systemu wzajemnych powiązań instytucji wojskowych i cywilnych zajmujących się osadnictwem wojskowym. W artykule zaprezentowano całokształt wysiłku organizacyjnego związanego z osadnictwem wojskowym, trudności towarzyszące osadnikom, problemy współpracy instytucji wojskowych z administracją cywilną oraz skalę osadnictwa wojskowego na tle ogólnokrajowej akcji osiedleńczej. Osadnictwo wojskowe przebiegało w niezwykle trudnych warunkach (np. ruchy migracyjne i przesiedleńcze ludności polskiej i niemieckiej, czy zniszczenia wojenne), lecz mimo to na tzw. Ziemiach Odzyskanych osiedliło się w latach 1945–1948 około 534 tys. osób mających status osadnika wojskowego (wliczając w to zdemobilizowanych żołnierzy, jak i członków ich rodzin oraz rodziny po poległych żołnierzach). Spośród nich, w powiatach wyznaczonych w czerwcu 1945 r. wyłącznie dla osadnictwa wojskowego osiedliło się 180 tys. osób, podczas gdy zdecydowana większość (354 tys.) zamieszkała poza tymi powiatami. Tym niemniej, osiedlenie 180 tys. osób w powiatach przygranicznych można uznać za duży sukces w procesie ich zagospodarowania, sprzyjający zarazem lepszej ochronie nowej granicy polsko-niemieckiej. Osadnicy wojskowi odegrali ważną rolę w procesie zasiedlania tzw. Ziem Odzyskanych, bowiem stanowili niemal 12% wszystkich osadników. Z uwagi na obszerność zagadnienia dotyczącego szeroko rozumianego osadnictwa polskiego na tych ziemiach w pierwszych latach powojennych – poruszaną w artykule tematykę ograniczono zasadniczo do wybranych zagadnień osadnictwa wojskowego, które omówiono w oparciu o materiały archiwalne oraz dorobek polskiej historiografii związanej z tematem tego typu osadnictwa.

Dzienniki terenowe z badań etnograficznych na obszarach wiejskich Jury Krakowsko-Częstochowskiej jako rejestracja procesu stawania się antropologiem

Kamil Ludwiczak — 2023-12-05

Niniejszy artykuł powstał na kanwie badań przeprowadzonych na obszarach wiejskich Jury Krakowsko-Częstochowskiej przez studentów pierwszego roku etnologii i antropologii kulturowej w ramach swoich pierwszych ćwiczeń terenowych. Ich zadaniem było między innymi prowadzenie dzienników terenowych, które stanowiły obraz doświadczeń młodych antropologów. Na podstawie analizy zawartości tych dzienników postanowiłem wpisać proces stawania się antropologiem w schemat obrzędu przejścia według modelu zaproponowanego przez Arnolda van Gennepa. Celem artykułu jest analiza i interpretacja studenckich dzienników oraz przedstawienie punktu widzenia młodego badacza (w tym samego autora artykułu, który wziął udział w tych badaniach) na polską wieś i udział terenu w „inicjacji antropologicznej”. Dziennik terenowy to nie tylko technika czy metoda produkcji wiedzy antropologicznej, ale także źródło wiedzy na temat wewnętrznych przeżyć badacza, które towarzyszą mu podczas inicjacji zawodowej. W artykule został podkreślony wpływ specyfiki obszarów wiejskich Jury Krakowsko-Częstochowskiej – jako pierwszego terenu badawczego w biografii – na proces symbolicznej przemiany studenta w antropologa.

"W Tardzie znów nie ma sklepu…" Kilka uwag na temat funkcjonowania wiejskich społeczności w południowo-zachodnich Mazurach na przykładzie Bartężka, Tardy i Wińca

Karol Walczak — 2023-12-05

Niniejszy artykuł opisuje ekonomiczne i społeczno-kulturowe przemiany, jakich doświadczyły w ostatnich dekadach społeczności trzech wsi: Bartężka, Tardy i Wińca, położonych w zachodniej części województwa warmińsko-mazurskiego. Bezpośrednią przyczynę owych przekształceń stanowiły transformacje polityczno-gospodarcze, jakie nastały w Polsce po 1989 r. Specyficzne, a często w przeważającym stopniu negatywne, skutki tych przemian są jednak pokłosiem współczesnej historii tego regionu i jego mieszkańców; w szczególności wyzwania, jakie stanowiło dla nowo formującego się państwa polskiego oswojenie, włączenie i zespolenie, zarówno w wymiarze administracyjno-gospodarczym, jak i (co najistotniejsze!) symboliczno-kulturowym, terenów tzw. Ziem Odzyskanych z resztą kraju. Wielki eksperyment, jakim była budowa nowego, w zamyśle nowoczesnego społeczeństwa Ziem Północnych i Zachodnich, nie wszędzie się powiódł. Miejscowości i ich mieszkańcy, które zostały przedstawione w pracy, stanowią tego przykład. Czynniki obiektywne, w decydującym stopniu bezrobocie i wykluczenie komunikacyjne, które od początku lat 90. XX w. trapiły i częściowo nadal trapią mieszkańców, nałożyły się na brak dostatecznie silnych więzi społecznych i kulturowych spajających grupę pomiędzy jej członkami oraz z zamieszkiwaną przestrzenią. Efektem tego procesu był gwałtowny odpływ (jeśli nie ucieczka) przede wszystkim młodych ludzi w poszukiwaniu zarobku i nowego miejsca w życiu. Odpływ ten zadecydował o dzisiejszej kondycji społecznej i kulturowej opisanych miejscowości, jak i zapewne wielu im podobnych w tym regionie. Artykuł, posiłkując się etnograficznym detalem, odsłania kulisy ekonomiczno-społecznej zapaści wymienionych wiosek i tworzących je społeczności oraz wskazuje na społeczno-kulturowe i symboliczne przyczyny tego procesu.

Losy przodków mieszkających na wsi w relacjach rodzin i w domowych archiwach. Projekt „Moja rodzina” zrealizowany w 2022 r. przez studentów Instytutu Historii Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach

Edyta Majcher-Ociesa — 2023-12-05

Powyższy artykuł zawiera wstęp (opisujący problemy związane z badaniem mikrohistorii oraz wyróżniający grupy zainteresowane tego typu rozważaniami), charakterystykę wywiadów i prac pisemnych oraz płynące z nich wnioski. Bazą dla jego powstania był projekt „Moja rodzina” składający się z trzech elementów: pracy pisemnej studentów, nagrania wywiadu z członkiem rodziny (najlepiej babcią lub dziadkiem) oraz wystąpienia podczas konferencji. Projekt został zrealizowany w semestrze letnim 2022 r. Jego uczestnikami byli studenci II roku historii studiów I stopnia w Instytucie Historii Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach w ramach przedmiotu „Warsztat naukowy historyka”. Studenci zaangażowani w tę inicjatywę wzięli również udział w konferencji pt. „Moja rodzina w źródle archiwalnym” zorganizowanej w ramach cyklu „Spotkania ze źródłem archiwalnym”, która odbyła się 28 IX 2022 r. Sprawozdanie z tego wydarzenia napisał jeden ze studentów biorący udział w przedsięwzięciu. Na pierwszą część projektu złożyły się wywiady studentów przeprowadzone z członkami rodzin. Rodzice i dziadkowie poruszali w nich takie tematy jak: dzieje przodków, lata okupacji niemieckiej i radzieckiej oraz życie codzienne. Przedstawiciele starszego pokolenia skupili się na opowiadaniu o doświadczeniu II wojny światowej na terenie małych miejscowości obecnego woj. świętokrzyskiego, podczas gdy rodzice studentów poruszali tematykę życia codziennego w szarej rzeczywistości PRL-u. Wywiady dotyczące okresu okupacji były emocjonalne, ukazywały bestialstwo Niemców mordujących polską ludność cywilną i wskazują na brak przepracowania tego zagadnienia przez historyków. Pisemne prace studentów dotyczą unikatowej i niepowtarzalnej historii ich przodków. Poruszana w nich tematyka dotyczy głównie losów pradziadków i dziadków autorów prac. Teksty opisują realia kieleckich wsi w okresie II wojny światowej, jak również trudy ówczesnego życia codziennego. Dominująca większość przodków studentów biorących udział w projekcie mieszkała na wsi, mając pochodzenie włościańskie lub ziemiańskie. Artykuł kończą wnioski przedstawione przez studentów podczas dyskusji podsumowującej projekt. Prace studentów mogą zachęcić czytelników do badań nad przeszłością swojej rodziny. Każdy student studiujący historię powinien znać historię swojej rodziny.

Miejsce problematyki rolnictwa w prasie sandomierskiej (1829–2022)

Joanna Mikosz — 2023-12-05

Celem artykułu jest prezentacja czasopism, które omawiały zagadnienia dotyczące uprawy, sadownictwa, ogrodnictwa i hodowli w Sandomierzu. Ramy czasowe obejmują prasę ukazującą się w latach 1829–2022. Artykuł składa się z dwóch części. W pierwszej wyszczególniono tytuły pism ukazujących się w Sandomierzu w latach 1829–1939, w których podejmowano tematykę dotyczącą rolnictwa lub hodowli. Druga część prezentuje czasopisma poruszające tę tematykę, wychodzące w Sandomierzu w latach 1945–2022. Autorka wskazała, że problematyka związana z szeroko rozumianym rolnictwem w Sandomierzu i regionie była nie tylko przedmiotem refleksji w lokalnej prasie ukazującej się po transformacji ustrojowej, ale stała się tematem naukowej i popularnonaukowej myśli.

Zbigniew Libera, "Etnografia to piękna zabawka w rękach literatów z dworu i miasta w Polsce XIX wieku i później", Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2022, ss. 336, ISBN 9788323351955

Ewa Nowina-Sroczyńska — 2023-12-05

Andrzej Niespodziewany, „Kroniki wiązownickie”, wyd. autor, Zawada 2022, ss. 680, faksymilia, fotografie, ilustracje, mapy, portrety, errata, ISBN 9788396424204

Piotr Sławiński — 2023-12-05

Sprawozdanie z ogólnopolskiej konferencji naukowej: Regionalizm w dobie przyspieszenia technologicznego, politycznego i społecznego (Koszalin, 16–18 marca 2023 roku)

Ewa Czapik-Kowalewska — 2023-12-05