Studia z Geografii Politycznej i Historycznej

Foreword

2020-06-16T10:05:23+02:00

Vidmantas Daugirdas (1967–2019)

2020-06-16T10:05:19+02:00

VI Ogólnopolska Konferencja Naukowa Geografii Historycznej „Przestrzenny Wymiar Badań Dziedzictwa Kulturowego” – Łódź, 14–15 listopada 2019 r.

2020-06-16T10:05:19+02:00

Czy potrzebujemy państwa i do czego? Rola państwa we współczesnym świecie

2020-06-16T10:05:23+02:00

Państwo jest przedmiotem zainteresowania wielu dyscyplin naukowych: prawa konstytucyjnego i międzynarodowego, socjologii, filozofii, nauk administracyjnych, nauk politycznych, psychologii społecznej, nauk ekonomicznych, historii politycznej i gospodarczej, nauk wojskowych, regionalistyki i oczywiście geografii politycznej oraz geopolityki. W toku dziejów, począwszy od starożytności po czasy współczesne, państwo było bardzo różnie definiowane. Autor wychodzi zatem w swych rozważaniach od analizy elementów składających się na różne definicje państwa. Następnie dokonuje przeglądu klasyfikacji funkcji, które pełni współczesne państwo i analizuje sposób, w jaki są one realizowane w różnych krajach na świecie, próbując odpowiedzieć na pytanie: do czego państwo jest potrzebne obywatelom?

Następnie Autor zwraca uwagę na częste podejmowanie tematyki funkcjonowania państwa w światowej literaturze pięknej zarówno w utworach epickich, jak i w dramatach zarówno w przeszłości, jak i obecnie.

Ostatnim zagadnieniem podjętym w wystąpieniu jest analiza funkcjonowania państw nieuznanych, głównie europejskich i konsekwencje faktu ich wykluczenia ze społeczności międzynarodowej dla życia ich mieszkańców, gospodarki i funkcjonowania ich społeczeństw.

Państwo – konieczność albo wróg?

2020-06-16T10:05:22+02:00

Artykuł przedstawia państwo z historycznego i analitycznego punktu widzenia. Jeśli chodzi o historię, mamy tu dwa rozwiązania. W tekście zostały określone jako rozwiązanie metafizyczne i kontraktowe. Rozwiązanie metafizyczne cechuje epokę przednowożytną. Tutaj punktem centralnym jest pogląd Arystotelesa, iż zasada społeczna zawarta jest w ludzkiej naturze. Na tej zasadzie zbudowane jest państwo. Podejście kontraktowe charakteryzuje epokę nowożytną – państwo powstaje jako efekt negocjacji. Historycznie rzecz ujmując, powstało wiele propozycji formy państwa: od przerośniętej instytucji do jej bardzo zubożonej formy. Autor proponuje skromne podejście do rozumienia państwa: jest potrzebne dla zdrowia społecznej wspólnoty. Jednakże warunkiem tego zdrowia jest państwo ograniczone, które pozostawia dużo przestrzeni dla rozwoju społeczeństwa i ważnych społecznych relacji.

Polacy i Finowie pod panowaniem rosyjskim

2020-06-16T10:05:22+02:00

Car rosyjski Aleksander I był głową Wielkiego Księstwa Finlandii, które rosyjska armia zajęła w 1809 roku w wyniku wojny rosyjsko-szwedzkiej. Ostateczny akt potwierdzający zdobycz uchwalił Kongres Wiedeński w czerwcu 1815 roku, na którym postanowiono także ustanowić Królestwo Polskie. Obok tytułu cara i Wielkiego Księcia Finlandii, Aleksander I otrzymał tytuł króla Polski. Od tego momentu, przez ponad sto lat, losy Wielkiego Księstwa Finlandii i Królestwa Polskiego splotły się pod rządami pięciu kolejnych rosyjskich carów.

Celem artykułu jest próba odpowiedzi na pytanie, czy dwa różne sposoby na zdobycie niepodległości – romantyczny sposób polski z powstaniami narodowymi i pragmatyczny fiński, względnie lojalny wobec caratu, miały wpływ na politykę Rosji wobec obu narodów. Królestwo Polskie i Księstwo Finlandii były autonomiczne, miały charakter unii personalnej z carami rosyjskimi, kraje te posiadały własne konstytucje, parlamenty, armie, odrębne systemy monetarne oraz edukacyjne, a życie urzędowe toczyło się w języku polskim (Królestwo Polskie) i szwedzkim (w Wielkim Księstwie Finlandii). Oba kraje miały także własne uniwersytety. Dopiero po pierwszym powstaniu narodowym w Królestwie Polskim, które wybuchło w listopadzie 1830 roku, w wyniku fali represji konstytucja została zastąpiona przez tzw. Statut Organiczny, a Sejm i odrębna armia zlikwidowane. Królestwo było okupowane przez potężną armię rosyjską, a w 1833 roku wprowadzono stan wojenny. Drugie powstanie narodowe ze stycznia 1863 roku doprowadziło do kolejnej fali represji i intensywnej rusyfikacji ziem polskich. W 1867 roku Autonomia Królestwa Polskiego, jego nazwa i budżet zostały zniesione. Od 1872 roku język polski był tylko wyborem opcjonalnym.

Po 1863 roku zmieniła się także polityka władz rosyjskich w stosunku do Wielkiego Księstwa Fińskiego. Posiedzenie fińskiego parlamentu (Eduskunta) zostało zwołane po raz pierwszy w 1809 roku, nowa ustawa parlamentarna umożliwiła rozpowszechnianie języka fińskiego. Po śmiertelnym ataku na Aleksandra II w 1881 roku, jego syn Aleksander III również próbował ograniczyć autonomię Finlandii. Lata 1899–1904 nazwano pierwszym okresem rusyfikacji Finlandii („pierwszy okres ucisku”). Manifestem z czerwca 1900 r. język rosyjski został wprowadzony obowiązkowo w korespondencji urzędników z Rosją. W 1901 roku została zlikwidowana narodowa fińska armia. W Rosji był to początek procesu unifikacji imperium w jeden system kulturowy, polityczny i gospodarczy. Po krótkiej odwilży, w wyniku rewolucji w Rosji w 1905 r., w Wielkim Księstwie Fińskim nastąpił tzw. „drugi okres ucisku” i pogłębiła się polityka antyfińska. Podczas wielkiej wojny 1914–1918 Wielkie Księstwo stanęło po stronie Rosji.

Natomiast tereny byłego Królestwa Polskiego znalazły się od 1915 roku pod panowaniem niemieckim. Po wybuchu rewolucji w Rosji, fińska Eduskunta uchwaliła 6 grudnia 1917 roku deklarację niepodległości. Po krótkim okresie regencji, 19 lipca 1919 roku, Finlandia przyjęła system republikański z parlamentarną formą rządu. 11 listopada 1918 roku Niemcy poddały się na froncie zachodnim. Tego dnia Rada Regencyjna w Warszawie przekazała władzę wojskową dowódcy Legionów Polskich – Józefowi Piłsudskiemu. Chociaż Polska wciąż musiała walczyć o ostateczny kształt państwa, dzień 11 listopada 1918 roku jest uważany za pierwszy dzień odzyskania polskiej niepodległości.

Przypadek Syrii: rozpad nowoczesnego państwa w dobie fałszywych wiadomości i regionalnej rywalizacji supermocarstw

2020-06-16T10:05:22+02:00

Negatywny wpływ globalizacji łatwo zauważyć w dzisiejszej Syrii. Artykuł poświęcony jest siedmioletniemu konfliktowi wewnętrznemu, którego początek był reakcją na wydarzenia w Tunezji zwane arabskim przebudzeniem. Syria, niegdyś dobrze funkcjonujące państwo, stała się magnesem dla fanatyków religijnych i ich bogatych sponsorów z konserwatywnej Arabii Saudyjskiej i innych odległych państw szukających korzyści geopolitycznych. Syria doświadczyła daremnych starań podejmowanych przez ONZ w celu trwałego rozwiązania konfliktu w tym kraju. Interwencja wojskowa Iranu i Rosji zmieniła konfigurację konfliktu w krytycznym momencie, podczas gdy interwencja Izraela i Stanów Zjednoczonych stanowi zagrożenie konfliktem supermocarstw. Przez cały czas Syryjczycy pozostający w tym kraju cierpią, a ci, którzy szukają bezpieczeństwa gdzie indziej, stanowią zagrożenie dla stabilizacji politycznej Libanu, Turcji i Jordanii, a w dalszej perspektywie także dla spójności polityki Unii Europejskiej.

Historyczna i polityczno-geograficzna analiza węgiersko-polskich granic sprzed 1939 roku w węgierskiej geografii historycznej

2020-06-16T10:05:21+02:00

Historia rozwoju wspólnych granic Polski i Węgier zaczęła sie zasadniczo wraz z ustanowieniem obu tych państw. Od tego czasu terytoria i granice obu państw znacznie się zmieniły, jednak w okresach Rzeczpospolitej Obojga Narodów wspólne granice zawsze wykazywały wysoki stopień stabilności.

Pierwszy opis wspólnych granic państwowych znajdujemy u Galla Anonima (około 1200 r.). Od XV wieku parlament węgierski, na mocy aktów prawnych, kilkukrotnie ustanawiał różne komisje do wytyczenia granic z krajami ościennymi, a zatem także z Polską. Komisje te wyznaczały granice i dokonywały ich korekt.

W wyniku trzykrotnego zaniku państwowości polskiej, ustanowiona treść umów o wspólnych granicach uległa zasadniczej zmianie. Po pierwszej wojnie światowej wspólna granica pomiędzy oboma państwami, czyli odradzającą się Polską i historycznymi Węgrami całkowicie zniknęła, gdyż Węgry utraciły około dwóch trzecich swojego terytorium państwowego.

W przededniu II wojny światowej przywrócono na krótko wspólną granicę, przez którą po wrześniu 1939 roku tysiące Polaków uciekło na Węgry.

Ta częściowo wspólna dla obu państw historia pojawiającej się i zanikającej granicy polsko-węgierskiej stanowi swoisty międzynarodowy ewenement.

Wyzwania dla polityki państwa wobec procesów migracyjnych w Polsce

2020-06-16T10:05:21+02:00

Ze względu na wielkość, Polska jest znaczącym krajem emigracyjnym, w którym od wielu lat utrzymuje się skala odpływu zewnętrznego na poziomie około 2 mln ludzi. W świetle danych Głównego Urzędu Statystycznego, w 2016 r. 2 mln 515 tys. Polaków przebywało tymczasowo za granicą przez okres dłuższy niż 3 miesiące.

Ważnym zadaniem polityki migracyjnej jest zatem zminimalizowanie negatywnych skutków masowej emigracji i maksymalizacja korzyści wynikających z tego procesu. Jednocześnie w dekadzie po 2010 roku znacznie wzrosła liczba cudzoziemców przybywających do Polski i należy oczekiwać, że w miarę wzrostu atrakcyjności społeczno-ekonomicznej kraju grupa ta będzie rosła. Według danych Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej w 2017 roku wydano 235 626 zezwoleń na pracę, w tym 192 547 dla obywateli Ukrainy (ok. 82%). Równolegle w tym samym roku powiatowe urzędy pracy zarejestrowały 1 824 464 deklaracji zamiaru podjęcia pracy przez cudzoziemców, w tym 1 714 891 przez obywateli Ukrainy (94%). Dyskusja na temat charakteru polityki imigracyjnej jest zatem nieunikniona. Rosnący napływ cudzoziemców nabiera szczególnego znaczenia demograficznego, społecznego i politycznego w kontekście niekorzystnych prognozowanych zmian populacji w Polsce, ma także istotny wymiar regionalny. Z tej perspektywy cudzoziemcy będą potrzebni na polskim rynku pracy, aby złagodzić już istniejące i prognozowane niedobory zasobów pracy.

Ważnym wyzwaniem jest opracowanie kompleksowej strategii integracji społecznej, gospodarczej i kulturalnej cudzoziemców ze społeczeństwem polskim. W związku z tym utrzymująca się masowa emigracja, rosnąca imigracja, niesłabnący potencjał migracyjny oraz – bardziej oczekiwany, niż rzeczywisty – powrót Polaków z emigracji stanowią wielkie wyzwanie dla polskiej gospodarki i społeczeństwa, a także dla regionów. Ten wielowymiarowy charakter migracji zagranicznych w Polsce powoduje, że pojawienie się systemowej polityki migracyjnej, odpowiadającej warunkom wewnętrznym i zewnętrznym, staje się koniecznością.

Postulat sformułowania założeń polityki migracyjnej pojawił się w Polsce na początku lat 90., ale do tej pory spójny system tej polityki nie rozwinął się jako uzupełniający element polityki społeczno-gospodarczej kraju.

Od Adriatyku po Morze Czarne: włoska ekspansja gospodarcza i militarna na Bałkanach i w obszarze naddunajskim

2020-06-16T10:05:21+02:00

Po zakończeniu I wojny światowej region Adriatyku znalazł się w okresie głębokiego kryzysu gospodarczego z powodu pustki spowodowanej upadkiem Cesarstwa Austro-Węgierskiego. Dawne porty Habsburgów, które dostały się Włochom, straciły swoje naturalne zaplecze jako okna Europy Środkowej (Mitteleuropy) na Morze Śródziemne z powodu ustanowienia nowego porządku politycznego w Europie Środkowo-Wschodniej. Rzym podjął zatem szereg działań ekonomicznych mających na celu poprawę włoskiego handlu w portach juliańskich, przede wszystkim w porcie w Trieście oraz zachęcenie włoskich przedsiębiorców do penetracji Bałkanów. Realizowane bez powodzenia działania mające na celu pobudzenie handlowe wschodniego wybrzeża Adriatyku, połączone z dalmatyńskim irredentyzmem, stało się powodem oczekiwań na interwencję wojskową, która nastąpiła w roku 1941. Włoscy geopolitycy, którzy wówczas rozwinęli właśnie tę dyscyplinę, uczynili obszar Adriatyku wraz z Bałkanami jednym z najczęściej dyskutowanych tematów. Faszystowski projekt geopolityczny miał na celu stworzenie włoskiego szlaku handlowego między Adriatykiem a Morzem Czarnym, ominięcie cieśnin tureckich oraz ekspansję z północy w kierunku Morza Śródziemnego nazistowskiej przestrzeni bałtycko-środkowoeuropejskiej. Rzym podjął próbę porozumienia się z innymi państwami naddunajskimi, które podpisały Pakt Trójstronny, aby stworzyć rodzaj obszaru współpracy gospodarczej pod przewodnictwem Włoch. Dlatego wschodnią granicę wpływów geopolitycznych Włoch wytyczono daleko od granic narodowych.

Rzym planował objąć swoją kontrolą obszar aż do prawego brzegu Dunaju, dzieląc się z Berlinem jego częścią południową, składającą się z terytoriów historycznie traktowanych (i akceptujących to) jako niemiecką i rosyjską strefę interesów, którą Rzesza zamierzała zreorganizować po oczekiwanej klęsce Związku Radzieckiego.

Kraje te, położone pomiędzy brzegami Mórz Bałtyckiego, Śródziemnego i Czarnego, zostały ponownie uwikłane w więzi geopolityczne narzucone przez interesy obcych krajów. Jednak projekty te pozostały jedynie na papierze, gdyż włoska inwazja na Jugosławię przerodziła się w porażkę i ujawniła słabość militarną Włoch. Rzym okazał się nie mieć wpływu na organizację powojennego Nowego Porządku. Włochy mogły marzyć o swojej potędze tylko na stronach czasopism.

Bałtyk jako morze śródziemne Północy. Region Bałtycki i Polska w periodyku „Geopolitica” (1939–1942)

2020-06-16T10:05:20+02:00

W styczniu 1939 roku ukazał się pierwszy numer włoskiego magazynu „Geopolitica”, który wydawany był co miesiąc do 1942 roku. Założony został w środowisku naukowym Triestu przez dwóch geografów – Giorgio Roletto (1885–1967) i Ernesto Massiego (1909–1997), którzy zostali odpowiednio redaktorem naczelnym i współredaktorem. Magazyn inspirowany był niemieckim czasopismem „Zeitschrift für Geopolitik” Karla Haushofera. Jednak w podejściu do kwestii geopolitycznych zastosowano własne podstawy koncepcyjne, całkowicie odmiene od tych w geopolityce niemieckiej. W zamyśle założycieli „Geopolitica” powinna była przyczynić się do ponownej oceny szkolnej dydaktyki geografii i wspierać imperialistyczną politykę reżimu Mussoliniego, chociaż nigdy nie musiała odgrywać znaczącej roli w polityce rządzącej Włochami. Nigdy nawet nie uzyskała pełnego uznania ze strony akademickiego środowiska geograficznego, które w rzeczywistości odmówiło geopolityce cech autonomii naukowej.

Najczęściej poruszanymi problemami w tym magazynie były basen Morza Śródziemnego, Bałkany i Afryka, regiony bliskie włoskim interesom geostrategicznym; ale było też ostrożne zainteresowanie Polską, uważaną za w pełni zintegrowaną z niemieckim „Lebensraumem”. Można zatem powiedzieć, że „Geopolitica” podchodziła do tego tematu z pewną powściągliwością, a także ze swoistą czcią wobec niemieckiego sojusznika, który był także „konkurencją”, pomimo faktu, że na jego terytorium przez całe cztery lata obserwowano wydarzenia strategiczne i polityczne o najwyższym znaczeniu.

Z drugiej strony uwaga skierowana na region bałtycki była wolna od jakichkolwiek uwarunkowań. Był on postrzegany jako swoisty „nordycki region Morza Śródziemnego”, pożądany zarówno przez Niemców, jak i Sowietów, a także jako obiekt pożądania państw, które chciały bronić trudnej neutralności w wojnie szalejącej w Europie.

Sikhowie – religia i naród. Wybrane polityczne i społeczne uwarunkowania funkcjonowania

2020-06-16T10:05:20+02:00

W artykule podjęto próbę oszacowania wpływu warunków geograficznych i politycznych na transformację społeczności Sikhów po dekolonizacji Indii w 1947 roku. Autorzy wykorzystali, między innymi, wyniki własnych badań terenowych, analiz statystycznych i opracowań naukowych.

Głównym celem artykułu jest wyjaśnienie specyfiki funkcjonowania Sikhów, którzy pomimo wyjątkowo niesprzyjających warunków geopolitycznych i stosunkowo niewielkiej populacji byli w stanie utrzymać własną tożsamość i osiągnąć poziom rozwoju społeczno-gospodarczego wyższy niż średnia dla Indii i Pakistanu. Współcześni Sikhowie są często postrzegani zarówno jako wspólnota religijna, jak i narodowa. Zasadniczo ich głównymi cechami są wyraźne różnice kulturowe i moralne oraz bardzo silna świadomość ich tożsamości. Przejawiają silną więź ze swoim regionem. Sikhowie odgrywają kluczową rolę w społecznym, politycznym, a zwłaszcza gospodarczym i wojskowym funkcjonowaniu państwa. Z powodu koncentracji na pograniczu indyjsko-pakistańskim, silnej militaryzacji i tendencji separatystycznych Sikhowie odgrywają kluczową rolę w polityce wewnętrznej i zagranicznej Indii.

Integracja wokół regionalnych celów rozwojowych. Dyskurs wykorzystywania Europejskiego Funduszu Społecznego w województwie opolskim

2020-06-16T10:05:20+02:00

Artykuł prezentuje analizę dyskursu dotyczącego Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS) w Regionalnym Programie Operacyjnym Województwa Opolskiego, obecnego w regionalnych mediach. Artykuł przedstawia wielopoziomowe uwarunkowania instytucjonalne odnośnie dyskursu na temat EFS, który toczy się wokół integracji celów rozwoju regionalnego. Następnie w artykule dokonano analizy dyskursu EFS w regionalnych mediach. Porównanie uregulowań z dyskursem medialnym pokazuje istotne rozbieżności między nimi, co staje się argumentem na rzecz pewnej niezależności dyskursu regionalnego od regulacji instytucjonalnych. Artykuł wyjaśnia, że integracja wokół celów rozwoju regionalnego nie jest głównym dążeniem oraz nie jest realizowana zgodnie z uregulowaniami zewnętrznymi.

Ideały NSZZ „Solidarność” dotyczące roli państwa życiu społecznym. Ich społeczne i polityczne korzenie oraz ich realizacja w III Rzeczypospolitej Polskiej

2020-06-16T10:05:20+02:00

W artykule zostały przedstawione geneza i ideologiczne podstawy Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność” i jego znaczenie w życiu społecznym w czasach PRL. Genezę organizacji wywodzi się od sekwencji strajków (Czerwiec ’56 w Poznaniu, Polski Marzec ’68, Czerwiec ’76, Lipiec ’80 w Lublinie i Świdnicy oraz Sierpień ’80). W 1980 roku utworzono Międzyzakładowy Komitet Strajkowy, który opracował i opublikował 21 żądań skierowanych do władz. W artykule uzasadniono, że żądania te są ideologicznymi źródłami „Solidarności”. Autorka uważa, że kazania i encykliki Jana Pawła II oraz teksty ks. Józefa Tischnera (wydane w książce Etyka solidarności oraz Homo sovieticus) również miały wpływ na tworzenie tych żądań. Były to idee, które mogły przywrócić porządek moralny, praworządność, godność i wolność społeczeństwa zniewolonego przez sowietów. Solidarność pragnęła również poprawić status ekonomiczny kraju, zwłaszcza poprzez zakończenie kryzysu. Te myśli były – i są – piękne; niestety, obecnie wiele z nich istnieje tylko w sferze pomysłów lub żądań zapisanych w statucie NSZZ „Solidarność”. Stąd artykuł kończy smutny wniosek, że w rzeczywistości III Rzeczypospolitej idee „Solidarności” nie są już atrakcyjne. Stało się tak, ponieważ współczesne społeczeństwo kieruje się konsumpcjonizmem i staje się banalne. Działanie w związkach zawodowych nie jest już opłacalne, czasem wręcz kłopotliwe i postrzegane jako wyjątkowe. Dlatego ludzie dla zachowania pracy lub innych zysków opuszczają NSZZ „Solidarność”. Biorąc pod uwagę idee stojące za związkami zawodowymi (zwłaszcza ochronę spraw pracowniczych) – jest to swoisty paradoks.

Lokalność w erze globalizacji. Nosiciele pamięci historycznych krajobrazów – badania ewangelickich cmentarzy mazurskich

2020-06-16T10:05:19+02:00

Głównym celem artykułu było przedstawienie współczesnych narracji (dyskursu społecznego i naukowego) na temat mazurskich cmentarzy ewangelickich. Temat zrealizowano w oparciu o przykłady działań dokonywanych w ramach dwóch projektów, których głównym założeniem jest przywrócenie pamięci o dziedzictwie kulturowym oraz objęcie go ochroną. Opracowanie dotyczy wybranych zagadnień z zakresu funkcjonowania materialnego dziedzictwa kulturowego na Mazurach (w szczególności w Pasymiu oraz jednej z opuszczonych wsi). W artykule omówiono jak wciąż na nowo interpretować można przestrzenie cmentarzy protestanckich, zwłaszcza w świetle wyników prowadzonych prac dokumentacyjnych.