Space – Society – Economy

Model struktury funkcjonalno-przestrzennej w strategii rozwoju jednostki samorządu terytorialnego lub obszaru funkcjonalnego

Dominik Drzazga — Wed, 17 May 2023 00:00:00 +0200

W niniejszym artykule podjęte zostały zagadnienia odnoszące się do procedur opracowywania strategii rozwoju wspólnot samorządowych, w kontekście formułowanych współcześnie postulatów bardziej zintegrowanego podejścia do procesów planowania rozwoju i uwzględniania wymiaru przestrzennego w strategiach jednostek samorządów terytorialnych (JST). Dokonano zwięzłego omówienia przesłanek teoretycznych i formalnych planowania zintegrowanego w JST, zwracając w pierwszej kolejności uwagę na zasadnicze różnice w funkcjonowaniu organizacji prywatnych i publicznych, powodujące konieczność przystosowania instrumentów strategicznego planowania rozwoju do specyfiki celów działania organizacji sektora publicznego. Wskazano również na to, że JST są organizacjami publicznymi o bardzo szczególnym charakterze („makro”), wynikającym z tego, że terytorialna wspólnota samorządowa jest niejako „organizacją – organizacji”, tj. zbiorem różnych podmiotów powiązanych ze sobą relacjami społecznymi i zależnościami ekonomicznymi, użytkujących wspólnie określoną przestrzeń geograficzną i jej naturalne oraz antropogeniczne zasoby. Ta właśnie cecha implikuje konieczność uwzględniania w strategicznym planowaniu JST wymiaru przestrzennego procesów rozwoju, a co za tym idzie – także odpowiedniego ujęcia tych zagadnień w dokumencie strategicznym. Podejście takie – integrujące społeczno-gospodarczy wymiar procesów rozwoju z koniecznością działań na rzecz ochrony środowiska przyrodniczego i uwzględniania przestrzennego wymiaru działań rozwojowych i ochronnych – jest również zgodne i wprost wynika ze współcześnie przyjmowanego paradygmatu rozwoju sustensywnego (ang. sustainability). W odniesieniu do przesłanek formalnych i praktyki strategicznego planowania rozwoju JST wskazano na jego ewolucję, polegającą na przejściu od planowania dyrektywnego (przed 1989 r.) do planowania indykatywnego, wykorzystywaniu strategii JST głównie jako narzędzia służącego do pozyskiwania zewnętrznych środków pomocowych (po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej w 2004 r.), uchwaleniu podstaw prawnych dla strategicznego planowania rozwoju (2006), opracowaniu założeń reformy systemu planowania rozwoju w kierunku bardziej zintegrowanego podejścia (2009), aż po wprowadzenie (2020) zmian w przepisach prawnych regulujących sposoby opracowywania strategii rozwoju JST, zobowiązujących samorządy terytorialne do uwzględniania w niej wymiaru przestrzennego. Zwrócono uwagę, że mimo zmian legislacyjnych z 2020 r. w Polsce dalej funkcjonuje dychotomiczny system planowania, w którym opracowuje się strategię rozwoju (aczkolwiek w ujęciu przestrzennym) oraz (na podstawie odrębnych przepisów) kierunkowe plany struktury zagospodarowania przestrzennego danej JST. Ponieważ od 2020 r. obligatoryjne stało się: 1) uwzględnianie w strategiach rozwoju JST tzw. modelu struktury funkcjonalno-przestrzennej (SFP), 2) sformułowanie ustaleń i rekomendacji w zakresie kształtowania i prowadzenia polityki przestrzennej w gminie, a także 3) wyznaczenie obszarów strategicznej interwencji, przy czym przepisy prawne nie dają w tych kwestiach szczegółowych wytycznych – zasadne jest podjęcie dyskusji nad metodologią opracowywania modelu SFP i jego ujęcia w strategii rozwoju JST, jako jej integralnego elementu. Mając to na uwadze, w artykule dokonano konceptualizacji modelu SFP jako takiego zagospodarowania przestrzeni, które odpowiada interesom publicznym i ma się przyczyniać do wzrostu kapitału terytorialnego. Zasadniczą częścią artykułu jest – poza wyjaśnieniem samej istoty modelu SFP – sformułowanie autorskich rekomendacji odnośnie do tego, jakie procedury powinny być zastosowane podczas opracowania strategii rozwoju, aby opracować model SFP gminy, miasta czy regionu na podstawie wyznaczonych w procesie planistycznym celów rozwoju JST, a także przyjętych zadań oraz projektów strategicznych. W końcowej części artykułu odniesiono się do kwestii formułowania (na podstawie modelu SFP) ustaleń i rekomendacji w zakresie kształtowania i prowadzenia polityki przestrzennej w JST, wskazując na konieczność przeprowadzenia reformy systemu planowania przestrzennego, polegającej na wprowadzeniu wyspecjalizowanych instrumentów kształtowania przestrzeni.

Małe miasta ziemi łęczyckiej w średniowieczu i wczesnej epoce nowożytnej - wybrane problemy badawcze

Łukasz Ćwikła — Wed, 12 Apr 2023 00:00:00 +0200

W tekście zaprezentowano problemy badawcze odnośnie do małych miast ziemi łęczyckiej w średniowieczu i wczesnej epoce nowożytnej. Na podstawie wybranych przykładów ukazano i omówiono takie trudności jak: brak ksiąg miejskich, niejednoznaczność łacińskich terminów, zaburzenia w chronologii źródeł, identyfikacja osób, odróżnienie wsi od miast o takich samych nazwach. Dokonano również charakterystyki źródeł pisanych, w których znajdują się informacje na temat małych miast. W obliczu wskazanych problemów to właśnie księgi grodzkie i ziemskie oraz rejestry podatkowe pozostają podstawowymi źródłami do badania dziejów tych terenów.

Realizacja samorządowych programów polityki zdrowotnej (PPZ) przez gminy miejskie, wiejsko-miejskie oraz wiejskie realizacja programów polityki zdrowotnej przez samorządy

Joanna Woźniak-Holecka, Karolina Sobczyk, Kajetan Suchecki — Tue, 11 Jul 2023 00:00:00 +0200

Samorządy terytorialne posiadają niedoceniony potencjał w kreowaniu zdrowotności mieszkańców. Jednym z przejawów polityki zdrowotnej na tym poziomie są samorządowe programy oraz strategie zdrowotne. Te ostatnie mają istotne znaczenie w ocenie i monitorowaniu potrzeb zdrowotnych mieszkańców, począwszy od analizy demograficznej ludności danego regionu, poprzez ocenę zasobów kadrowych, instytucjonalnych i finansowych jednostek samorządu terytorialnego (JST), aż do identyfikowania wyrażonych przez populację potrzeb. Kluczowe znaczenie ma użyteczność strategii w planowaniu i realizacji programu polityki zdrowotnej (PPZ). Programy stanowią więc bezpośrednią odpowiedź na potrzeby lokalnej społeczności w zakresie zdrowia i wyraźnie mogą je zaspokajać.
Projekt ma na celu opisanie potencjału gmin w realizacji oraz ewaluacji samorządowych programów zdrowotnych w następującym zakresie: tematyka PPZ, źródła finansowania PPZ, realizatorzy PPZ. Punktem odniesienia będzie wielkość zaangażowanej gminy w podziale na: gminy miejskie, wiejskie i miejsko-wiejskie.
Badanie zostało przeprowadzone na próbie 401 JST z terenu całego kraju, metodą pocztową oraz ankiety internetowej CAWI (Computer Assisted Web Interviews). Podjęte działania pozwoliły na uzyskanie zwrotu ankiet na poziomie 50,6%. Populacja została podzielona na warstwy, czyli grupy jednostek mających pewne wspólne cechy. Próbkowanie warstwowe oparto na podziale kraju na województwa. W każdym z podregionów wylosowano 50 JST, do których skierowano kwestionariusz ankiety.
Jak wynika z badań własnych, małe gminy są motywowane do realizacji PPZ przez dofinansowanie zewnętrzne lub nie znają potencjału PPZ, gminy o średniej wielkości (ok. 20 tys. mieszkańców) skupiają się przede wszystkim na działaniach prospołecznych i prozdrowotnych, a gminy największe (miejskie) podchodzą do realizacji PPZ zadaniowo.
Potencjał gmin wydaje się zatem bardzo zróżnicowany i spolaryzowany, przy czym efektywność gmin w tym zakresie koreluje z ich wielkością. Odmienne są również trudności, na jakie natrafiają chętni do realizowania programu polityki zdrowotnej na swoim terenie. Jednocześnie należy odnotować, że aktywność JST na polu dostępności do świadczeń ochrony zdrowia jest coraz większa.

Rola jednostek samorządu terytorialnego w budowaniu potencjału obszarów metropolitalnych w zakresie promocji zdrowia

Karolina Sobczyk, Tomasz Holecki, Marlena Robakowska — Wed, 12 Jul 2023 00:00:00 +0200

Metropolia lub obszar metropolitalny jako forma rozwoju społeczno- -gospodarczego stanowi miejsce kumulacji potencjałów ludzkich, finansowych i organizacyjnych, które mogą przyczyniać się do poprawy wskaźników zdrowotnych populacji. Tym samym można założyć, że właściwie realizowana polityka zdrowotna powinna uwzględniać specyfikę tych obszarów, aby wykorzystać ich możliwości prorozwojowe oraz zapobiegać zdarzeniom niepożądanym. Opracowanie dotyczy kwestii związanych z zarządzaniem publicznym w metropoliach i obszarach metropolitalnych w zakresie promocji zdrowia.

Celem badania było określenie miejsca pojedynczych jednostek samorządu terytorialnego (JST) w kompetencjach obszarów metropolitalnych, ze szczególnym uwzględnieniem zadań promocji zdrowia, poprzez analizę opinii urzędników na temat potencjału metropolii w kontekście zadań ochrony zdrowia oraz zadań z zakresu zdrowia publicznego. W opracowaniu system ochrony zdrowia, zgodnie z definicją Światowej Organizacji Zdrowia, oznacza zbiór aktywności, których celem jest promowanie, odtwarzanie i utrzymywanie zdrowia, natomiast zdrowie publiczne rozumiane jest jako nauka i sztuka zapobiegania chorobom, wydłużania życia oraz promowania zdrowia poprzez zorganizowane wysiłki społeczeństwa.

Wnioski wyciągnięto na podstawie badania pilotażowego zrealizowanego w Górnośląsko- Zagłębiowskiej Metropolii oraz Obszarze Metropolitalnym Gdańsk – Gdynia – Sopot. Ponieważ działania podejmowane przez jednostki samorządu terytorialnego mogą się różnić w zależności od przyjętej formy organizacyjno-prawnej, artykuł zawiera analizę sytuacji formalnej poszczególnych jednostek oraz funkcjonalnej w zakresie organizacji systemu ochrony zdrowia.

Jak ustalono, w działaniach metropolitalnych w licznych obszarach życia społecznego tkwi duży potencjał organizacyjny, który w przypadku ochrony zdrowia i zdrowia publicznego nie jest odpowiednio wykorzystywany. Niekorzystny jest niski poziom wiedzy pracowników samorządowych w tym zakresie, a także skromna liczba wspólnych inicjatyw podejmowanych w ramach metropolii w celu realizacji zadań w obu analizowanych obszarach.

Mimo ujawnionych deficytów, zarówno w obszarach metropolitalnych, jak i w samych jednostkach samorządu terytorialnego, dostrzec należy spory potencjał w zakresie oddziaływań na zdrowie populacji. Jako rekomendacje wskazano podjęcie działań sprzyjających większemu wykorzystaniu dostępnych możliwości w poszczególnych politykach państwa, ze szczególnym uwzględnieniem regionalnej polityki zdrowotnej, co powinno przełożyć się na poprawę wskaźników zdrowotnych.

Zróżnicowanie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego gmin w układach obwarzankowych w województwie wielkopolskim – analiza porównawcza

Dawid Kozubek — Thu, 31 Aug 2023 00:00:00 +0200

Głównym celem artykułu jest określenie zróżnicowania poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego gmin w układach obwarzankowych. Zakres przestrzenny pracy dotyczy województwa wielkopolskiego, zakres czasowy obejmuje natomiast lata 2011 i 2021. Postępowanie badawcze służące realizacji głównego celu pracy składa się z trzech etapów. W pierwszym etapie dokonano charakterystyki społeczno-gospodarczej gmin obwarzankowych w województwie wielkopolskim. W drugim etapie pracy wskazano różnice i podobieństwa w poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego między tymi gminami a miastami będącymi siedzibami tych gmin w zakresie przyjętych do badania kategorii: (1) ludność, (2) gospodarka, (3) infrastruktura społeczna, (4) infrastruktura techniczna i mieszkalnictwo oraz (5) kapitał ludzki i społeczny. W tym celu posłużono się wskaźnikiem syntetycznym Perkala (Ws), który obliczono oddzielnie dla zbioru gmin wiejskich i miejskich w badanym województwie, co umożliwiło przedstawienie pozycji analizowanych jednostek na tle gmin danego rodzaju. W ostatnim, trzecim etapie sformułowano wnioski końcowe na podstawie przedstawionej w pracy analizy porównawczej i podjęto dyskusję na temat rozpatrywanego zagadnienia. Przeprowadzone badania wskazują, że podstawowe różnice między gminami obwarzankowymi a miastami obejmują: (a) większą rozpiętość wewnętrzną wskaźnika syntetycznego Perkala (Ws) w zakresie przyjętych kategorii rozwojowych w gminach obwarzankowych niż w miastach; (b) większy wzrost ogólnej wartości wskaźnika syntetycznego Perkala (Ws) w gminach obwarzankowych niż w miastach; (c) większe zmiany pozycji na skali poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego w gminach obwarzankowych niż w miastach; (d) przeciętne skorelowanie ogólnego rozwoju społeczno-gospodarczego z kategorią kapitał ludzki w gminach obwarzankowych, a słabe w przypadku miast; (e) słabą współzależność między ogólnym rozwojem społeczno-gospodarczym a kategorią gospodarka w gminach obwarzankowych, a przeciętną w przypadku miast, a także (f) relatywnie wyższy poziom rozwoju gmin obwarzankowych niż miast w kategorii ludność, a niższy w pozostałych kategoriach. Z kolei podstawowe podobieństwa między gminami obwarzankowymi a miastami obejmują: (a) zbliżoną rozpiętość ogólnej wartości wskaźnika syntetycznego Perkala (Ws); (b) tendencję do wzrostu ogólnej wartości wskaźnika syntetycznego Perkala (Ws); (c) tendencję do zmiany pozycji na skali poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego; (d) przeciętne skorelowanie ogólnego rozwoju społeczno-gospodarczego z kategoriami infrastruktura techniczna i mieszkalnictwo oraz ludność, a także (e) słabą współzależność między ogólnym rozwojem społeczno-gospodarczym a kategorią infrastruktura społeczna.

Regionalne budownictwo mieszkaniowe w Europie: zmienność i typologia przestrzenna

Jerzy Dzieciuchowicz — Sat, 30 Dec 2023 00:00:00 +0100

Przedmiotem tego opracowania jest regionalne budownictwo mieszkaniowe w Europie, a podstawowym celem jest analiza jego zmienności i typologii przestrzennej. Budownictwo regionalne można utożsamiać z budownictwem wernakularnym. Zgodnie z pojęciem przyjętym w architekturze domy wernakularne są zakorzenione w historii, stanowiąc obiekty wznoszone głównie przy zastosowaniu tradycyjnych materiałów i stylów, przez miejscowych budowniczych. Zwykle są to nieduże konstrukcje, bazujące na lokalnych surowcach budowlanych. Budowano je we wszystkich okresach historii architektury.

Poszczególne typy budownictwa regionalnego cechują się specyficzną zmiennością przestrzenną w Europie. Dotyczy to w szczególności domów drewnianych, a także domów z cegły i domów kamiennych. Tradycyjne domy drewniane są reprezentowane przez domy zrębowe i szkieletowo-słupowe. Domy zrębowe, budowane z poziomo ułożonych belek drzew iglastych, dominują przede wszystkim w północno-wschodniej Europie i wielu regionach górskich (Alpy, Pireneje, Karpaty, Ural). Domy szkieletowo-słupowe z drewnianym szkieletem i ścianami wypełnionymi gliną (szachulec) lub cegłą (mur pruski) są rozpowszechnione głównie w Europie Zachodniej oraz w Skandynawii. Domy z cegieł wyróżniają Europę Zachodnią i Środkową, podczas gdy domy kamienne – Europę Zachodnią i Południową.

Dobrze udokumentowana typologia tradycyjnej zabudowy wiejskiej, bazująca na ewolucji rozplanowania poziomego i pionowego domów, została zaprezentowana w pracy pod redakcją Siergieja A. Tokariewa. Wyróżniono w niej osiem typów domów: 1. środkowo-wschodnio-europejski, 2. południowoeuropejski, 3. zachodnioeuropejski, 4. anglosaksoński, 5. alpejski, 6. baskijski i jurajski, 7. północnoskandynawski, 8. południowoskandynawski.

Zmienności budownictwa wernakularnego w skali regionalnej towarzyszy jego zróżnicowanie wewnątrzregionalne (lokalne). Dobry przykład takiego zróżnicowania stanowi włoska wyspa Sardynia. Na podstawie cech morfologicznych, konstrukcyjnych i reżimu termicznego zostały tam wyróżnione cztery typy domów: 1. domy z dziedzińcem, 2. domy rozbudowane w układzie wertykalnym, 3. domy podstawowe (rudymentarne), 4. domy odosobnione.

Atrakcyjność zabytkowej zabudowy w powiecie łowickim według stanu jej zachowania

Michalina Błaszczyk, Agnieszka Rochmińska — Sat, 30 Dec 2023 00:00:00 +0100

Celami artykułu było przedstawienie aktualnego stanu zachowania oraz atrakcyjności ze względu na stan zachowania zabytkowych dworów i domów drewnianych w powiecie łowickim. Autorki chciały zwrócić uwagę na poważny problem związany z zachowaniem dziedzictwa kulturowego. Na tym obszarze występuje aktualnie aż 146 chałup i 14 dworów wpisanych do rejestru zabytków. Mimo to zdarzają się sytuacje, w których budynki te nie są zachowane w odpowiednim stanie lub już od dawna nie istnieją. O takim rozwoju spraw zadecydowała ludzka bierność (dawniej nie przywiązywano wystarczającej wagi do ochrony zabytków) i brak funduszy na prowadzenie remontów. Obecnie należy więc zdać sobie sprawę z istnienia nie tylko znanych, wyremontowanych i atrakcyjnych zabytków, lecz także tych potrzebujących ratunku (ich losy leżą po części w naszych rękach). Warto wspomnieć, że prywatnym właścicielom trudniej jest otrzymać dotację i fundusze na remonty. Dwory i chałupy to istotne elementy ukazujące historię powiatu łowickiego, które należy pielęgnować, aby zachować je dla przyszłych pokoleń. Dlatego też w artykule zdecydowano się na ukazanie tych obiektów, które mają szansę pozostać w przestrzeni jeszcze przez długi czas (stan dobry i średni), oraz budynków, które w niedalekiej przyszłości – jeśli nikt nie podejmie żadnych działań – staną się ruinami lub całkowicie się zawalą (stan zły i ruiny). Atrakcyjność ze względu na stan zachowania badano za pomocą metody porównań bezpośrednich, zaś stan zachowania przeanalizowano na podstawie własnych kart inwentaryzacyjnych wykonanych w terenie i porównano je z tymi uzyskanymi w Wojewódzkim Urzędzie Ochrony Zabytków. Pozyskane wyniki pozwoliły stwierdzić faktyczny stan zachowania dworów i domów drewnianych w powiecie łowickim, a także uaktualnić informacje dla tego obszaru znajdujące się w rejestrze zabytków. Zły stan zachowania dotyczy największej liczby dworów, bo aż siedmiu, zaś jedynie trzy obiekty zakwalifikowano jako zachowane w dobrym stanie. Dzięki wykonaniu macierzy porównań bezpośrednich dla dworów i parków udało się stworzyć ranking najatrakcyjniejszych pod względem stanu zachowania dworów i terenów zieleni w powiecie łowickim. Obiekty zachowane w lepszym stanie znajdowały się wyżej w rankingu. Najatrakcyjniejszymi budynkami były dwory w Borowie, Stanisławowie oraz Osieku, zaś najlepiej ocenione parki to te w Boczkach, Chąśnie, Borowie i Sobocie. Warto zaznaczyć, że w przypadku dworów zazwyczaj znacznie atrakcyjniejszy był sam budynek niż otaczający go park (zależność ta nie była jednak zauważalna w założeniu dworskim znajdującym się w miejscowości Boczki). Warto wspomnieć, że na 76 działkach stare domy drewniane zostały już zburzone, lecz na 70 działkach nadal można odszukać zabytkowe chałupy. Dodatkowo wśród domów drewnianych przeważały obiekty zachowane w złym stanie (32), które nie były przez nikogo użytkowane. W stanie dobrym była zdecydowana mniejszość, jedynie 13 budynków, co więcej, część z nich zmieniła już swoją poprzednią formę, np. została otynkowana.

Udział społeczeństwa w procedurze planowania przestrzennego – analiza metod i technik konsultacji społecznych na przykładzie polskich małych i średnich miast w ramach projektu POWER

Barbara Zgórska, Marta Jaskulska — Sat, 30 Dec 2023 00:00:00 +0100

Udział społeczeństwa w procesie opracowywania aktów planowania przestrzennego w Polsce ma charakter informacyjny, a nie dialogiczny, co przyczynia się m.in. do jego konfliktogenności. W latach 2016–2021 zrealizowano ogólnokrajowy projekt POWER dofinansowany ze środków Unii Europejskiej, którego celem było m.in. przetestowanie angażujących metod i technik konsultacji społecznych, zwiększenie poziomu współdecydowania i poprawa metod rozwiązywania konfliktów w planowaniu przestrzennym na poziomie gminnym.

Artykuł zawiera ocenę metod i technik konsultacyjnych zastosowanych w 83 małych i średnich miastach, które uczestniczyły w projekcie POWER, opis najczęściej wykorzystywanych metod i technik, sposobów ich łączenia oraz trzy studia przypadków analizowanych pod kątem możliwości wyeliminowania potencjalnych konfliktów.

Badanie przeprowadzono z wykorzystaniem metod ilościowych i jakościowych: desk research, obserwacja, obserwacja uczestnicząca, ankieta.