Nieoczywista Łódź w zapomnianej powieści Ludwika Stolarzewicza

Karolina Kołodziej^*

https://orcid.org/0000-0003-3122-1108
Uniwersytet Łódzki
e-mail: karolina.kolodziej@uni.lodz.pl

The Unobvious Łódź in the Forgotten Novel by Ludwik Stolarzewicz

W historii łódzkiej literatury fascynujące jest to, że wciąż jeszcze pozostało wiele do odkrycia. Badania prowadzone w Uniwersytecie Łódzkim, m.in. publikacje będące pokłosiem grantu „Kultura literacka Łodzi do 1938 roku”^[1], stopniowo wypełniają luki, ale wciąż pozostaje dużo do zrobienia.

Każdy, kto kiedykolwiek interesował się historią literackiej Łodzi, trafił na pionierską pracę Ludwika Stolarzewicza^[2] Literatura Łodzi w ciągu jej istnienia^[3], wydaną w 1935 r. To dzieło zapewniło mu należne miejsce wśród badaczy kultury przemysłowego miasta, przysłaniając jednocześnie jego dorobek literacki. Celem niniejszych rozważań będzie przybliżenie tej mniej znanej części spuścizny Ludwika Stolarzewicza.

Opracowanie Literatura Łodzi w ciągu jej istnienia warto potraktować jako początek badań nad spuścizną łódzkiego^[4] nauczyciela i społecznika. Warto zaznaczyć, że Stolarzewicz tworzył pod różnymi pseudonimami^[5], co spowodowało, że przez długi czas jego dorobek był rozproszony. Omawianą w niniejszym artykule powieść Młodości! Wszystkiego dziedzicu! opublikował pod nazwiskiem Ludwik Rozłucki^[6], natomiast Naszą trójkę w lasach Beskidu pod pseudonimem Adam Galiński.

Dorobek Ludwika Stolarzewicza można podzielić na kilka kategorii. Pierwsza obejmuje opracowania bibliograficzne, poświęcone m.in. twórczości Adama Mikiewicza i Zygmunta Krasińskiego. Te obszerne, choć nie bezbłędne kompendia powstawały na początku lat dwudziestych dwudziestego wieku i prawdopodobnie były pokłosiem naukowych rozpoznań autora. Podobny charakter mają opracowania krytycznoliterackie poświęcone Młodej Polsce (część pierwsza – poezja i dramat, część druga – powieść epicka, część trzecia – powieść liryczna), nad nimi Stolarzewicz pracował od roku 1925 do 1930. W latach trzydziestych ukazała się także Antologia odrodzonej Polski, Antologia 120 poetów oraz studium o poezji i dramacie pozytywistycznym. W latach dwudziestych i trzydziestych na rynku wydawniczym pojawiały się książki poświęcone wielkim Polakom: Pierwszy żołnierz odrodzonej Polski (1928), Dzieje i czyny Nieśmiertelnego Wodza Narodu (1936), Włodarz Rzeczypospolitej Polskiej Ignacy Mościcki – człowiek – uczony (1937), Marszałek Józef Piłsudski, budowniczy Polski (1939). W roku 1933 Ludwik Stolarzewicz opublikował swoją pierwszą powieść, Młodości! Wszystkiego dziedzicu!, której fabuła koncentruje się wokół życia łódzkich maturzystów, a rok później – kolejną powieść dla młodzieży Nasza trójka w lasach Beskidu^[7]. W kolejnych latach stworzył szereg utworów scenicznych będących gotowymi materiałami dla uczniów i nauczycieli przygotowujących szkolne akademie oraz książki stanowiące zbiór materiałów (antologia tekstów i piosenek, nuty itp.) dla nauczycieli na konkretne szkolne uroczystości, głównie o charakterze patriotycznym.

„i moc fabryk… tyle kominów… i ogromne gmachy”

Powieść Stolarzewicza jest intersującym zapisem rzeczywistości Łodzi w latach dwudziestych dwudziestego wieku. Autor pokazał przemysłowe miasto z zupełnie innej perspektywy, niż ta, którą przynosiły dotychczasowe utwory literackie poświęcone Łodzi, koncentrujące się wokół zagadnień związanych z przemysłem. Bohaterowie Młodości! Wszystkiego dziedzicu! to uczniowie klasy maturalnej, co w oczywisty sposób wpływa na kształt przestrzeni pokazanej w powieści. Autor umiejscowił akcję w ścisłym centrum miasta, na Polesiu i na obrzeżach Bałut. Tam, przy ulicy Ogrodowej znajdowała się szkoła, do której uczęszczali maturzyści, przy tej samej ulicy, w ponurej „czteropiętrowej kamienicy fabrycznej” [MWD,118] mieszkał jeden z głównych bohaterów, Janek Makowski. Stolarzewicz mocno osadził fabułę w topografii miasta. Wymienia kilkanaście ulic (Piotrkowska, Kopernika, Żeromskiego, Konstantynowska, Gdańska, Andrzeja, Zielona, Narutowicza, Przejazd, Nowomiejska, Ogrodowa, Skwerowa), a także łódzkie parki (Poniatowskiego, Sienkiewicza Julianowski, Helenów), kościoły (św. Józefa, św. Krzyża), kina (Czary^[8], Oświatowe^[9]), księgarnie (Fiszera^[10], Arcta^[11], „Czytaja”^[12], Neumilera^[13]).

Miasto uwiecznione przez Stolarzewicza nie jest jednorodne: autor zaznacza linie podziału i części wspólne. Są one jednak przeprowadzone inaczej, niż np. w Ziemi obiecanej, w której przestrzeń Łodzi dzielono m.in. z uwagi na przynależność narodową bohaterów.

Pierwszy podział wydaje się klasyczny, tzn. zakorzeniony w łódzkiej literaturze: podział na część miasta biedną, robotniczą i tę drugą – bogatszą, inteligencką lub (we wcześniejszych tekstach) fabrykancką. W powieści tę polaryzację reprezentują dwaj główni bohaterowie: Janek Makowski i Józek Kalita. Makowski jest synem zmarłego robotnika fabryki Poznańskiego. Chłopak wraz z matką, ojczymem i przyrodnim rodzeństwem mieszka w jednym z domów familijnych przy ulicy Ogrodowej. Na przeciwległym biegunie znajduje się inteligencki dom Józka Kality, którego rodzina przeniosła się do Łodzi z rodzinnego Krakowa (pod tym względem biografia powieściowego bohatera jest odbiciem życiorysu Stolarzewicza).

Autor niemal z naturalistyczną dosłownością opisuje ekstremalnie trudne warunki życia Janka Makowskiego: złą sytuację mieszkaniową oraz destrukcyjny wpływ ojczyma – przemocowego alkoholika. Stolarzewicz trafnie porównuje fabryczną kamienicę do małego miasteczka^[14], w którym wszyscy wiedzą wszystko o wszystkich i którego centrum, integrującym mieszkańców, jest podwórze:

Miejscem wspólnych spotkań jest podwórze. Gromadzą się tam starsi, przez cały boży dzień bawią się dzieci. Wszak tam znajdują się ścieki, do których zlewa się pomyje, na podwórzu latem suszy się bieliznę…tam jest studnia…tam są i dla całej kamienicy ustępy…
W takim miasteczku nic się przed sąsiadem nie ukryje. Wie on wszystko i zna wszelkie domowe tajemnice.
W kamienicy, oczywiście, gnieździ się sama biedota.
Robotnicy, rzemieślnicy, a dla okrasy… trochę arystokracji: majstrowie i biuraliści fabryczni.
Wielu z nich jednak bez pracy, lub pracuje dwa…trzy dni w tygodniu [MWD,118].

Stolarzewicz, znany pedagog i społecznik, pokazał, jak w takich warunkach wyglądało życie najmłodszych. Dzieci całe dnie spędzały na podwórzach, ponieważ brakowało dla nich miejsca w ciasnych, przeludnionych izbach mieszkalnych. Ich rozrywki, puszczanie po „rynsztokach, którymi płyną mydliny” (s. 118), papierowych statków, przywodzi na myśl słynny passus z Kwiatów polskich Tuwima:

Siadają w kucki nad rynsztokiem,
Puszczają papierowe łódki
Na ścieki, tęczujące tłusto
Mętami farbek z apretury –
I płyną w ślad nędzarskich jachtów
Marzenia, a za nimi – szczury.
Wiatr zawiał. A z szumnego wiewu
Napływa śpiew rozkołysany
Szaleńca: J’ai heurté savez-vous?
D’incroyables Florides? -- --Pijany
Rozbujał statek oceany
Śród tłoku cudów, barw zalewu,
Tańcząc na pieśni fal – i nagle:
„Jeżeli jakiej wody pragnę
Tam w Europie, to kałuży.
Gdzie dziecko schyla się nad bagnem
I puszcza o zmrokowej chwili
Statki wątlejsze od motyli […]^[15].

Podobny wątek poruszyła Maria Przedborska w wierszu Nad rynsztokiem:

Z farbiarni wypuszczają ciecz jasno-zieloną,
Pędzą fale w rynsztoku – radość to nielada:
Obdartych, brudnych dzieci krzykliwa gromada
W świat wysyła okręty – swą baśń wymarzoną.

Mkną pudelka, łupiny i lśniące papierki,
śmiech je goni, cudowny śmiech radości bytu.
Na dole głąb zielona, w górze toń błękitu,
między niemi tęczowe chwile – barwne skierki!

Mętnieje ciecz … Szarzyzna zgęszcza się w rynsztoku…
Dzieci milkną … czar baśni wymarzonej pryska…
Świat odgradza znów tama powszedniości bliska…
Chwile – skry – gasną… Ciemność szkli się w każdym oku^[16].

Pozostawione samo sobie dziecko przedwcześnie dojrzewa, a poznając wszelkie tajemnice życia, wyzbywa się złudzeń, o czym pisze inspektorka fabryczna w wierszu Za wcześnie^[17].

W takim otoczeniu dorastał Janek Makowski: „razem więc w pokoju i kuchni gnieździło się pięć osób. Janek pod oknem miał swój stolik, zarzucony książkami, a pod ścianą barłóg” (120).

Ojczym chłopaka nie ukrywał, że nienawidził pasierba, nie chciał zaakceptować faktu, ze Janek przygotowywał się do matury. Wolał, aby nastolatek jak najszybciej zaczął zarabiać, co prowokowało nieustające konflikty między nimi, często zakończone rękoczynami. Uczeń, wspierany przez ciężko pracującą matkę, był jednak zdeterminowany, by ukończyć szkołę. Janek zdecydował się opuścić rodzinny dom dopiero wówczas, gdy agresja ojczyma zagrażała jego bezpieczeństwu. Schronienie znalazł w domu Kalitów…

Czteroosobowa rodzina Józka Kality zajmowała przestronne, sześciopokojowe mieszkanie w pobliżu Paku Kolejowego^[18]:

Przez okna dochodził do uszu gwar ulicy.
Słychać było turkot wozów, rozległa się trąbka samochodowa, dolatywał dzwonek tramwaju, rozdarł powietrze gwizd lokomotywy [MWD, 40].

Zgiełk miasta dopełniał gwar panujący w domu Kalitów, gdzie rozmowy rodziców z dziećmi i przekomarzania rodzeństwa przeplatały się z patriotycznymi pieśniami i dźwiękiem fortepianu (w domu rozbrzmiewały pieśni Moniuszki). Ciepło rodzinnego domu Józka kontrastowało z chłodem panującym w domu Janka. Państwo Kalitowie dbali o wszechstronny (młodsza siostra Józka, Halka, rozwija swe muzyczne talenty w konserwatorium Kijeńskiej^[19]) i patriotyczny^[20] rozwój dzieci. „Ośrodkiem życia rodzinnego, żywo interesującym się wszystkim, we wszystko wglądającym” [MWD, 32] był ojciec, ceniony pediatra, który doskonale zaaklimatyzował się w przemysłowym mieści po przyjeździe z Krakowa. To był ten fundament rodziny, którego brakowało w rodzinie Makowskich. Matka Józka dbała o dobrostan rodziny, angażując się jednocześnie w działalność społeczną.

Kontrast pomiędzy obiema rodzinami – Makowskich i Kalitów – oraz przypisanymi do nich przestrzeniami miasta jest uderzający. Autor, pedagog i społecznik z wieloletnim doświadczeniem, nie deprecjonuje młodzieży wywodzącej się z patologicznego środowiska, czego dowodem jest przestrzeń wspólna, w której funkcjonują synowie obu rodzin – cieszące się dobrą opinią gimnazjum Taczoskiego. W szkole nie liczy się pochodzenie i stan majątkowy uczniów, świadczą o nich inne wartości: koleżeństwo, zaangażowanie i patriotyzm.

Kolejna widoczna w powieści linia podziału przestrzeni miasta przebiega między światem chłopców i światem dziewcząt. O tej specyfice międzywojennego szkolnictwa wspominał również Julian Tuwim:

Zajmowało to [szukanie nowej miłości, przypis K.K.] dużo czasu i wymagało nie lada strategii z powodu rozmieszczenia żeńskich szkół m. Łodzi w różnych punktach. Trzeba więc było mieć w głowie pewnego rodzaju rozkład jazy, aby wiedzieć, że czwarta klasa pensji p. Okuszko-Konarzewskiej ma dziś pierwszą godzinę wolną, więc nie spotkam Niusi jak co dzień, na rogu Andrzeja i Piotrkowskiej, gdyż będzie przechodziła dopiero około dziesiątej. Pójdę więc do gimnazjum nie przez Andrzeja i Przejazd, lecz Piotrkowską na prawo, i Nawrotem, bo tamtędy będzie przed samą dziewiątą przechodziła ta urocza Niemeczka, której imienia dziś już nie pamiętam. Na dużą pauzę trzeba skoczyć do Mikołajewskiego ogrodu (dziś park Sienkiewicza), bo szkoła Jadzi jest na Widzewskiej, a ona na drugie śniadanie chodzi do domu przez ogród. Ze szkoły pójdę Dzielną, bo tam na rogu Skwerowej spotka się o tej porze Rosjaneczkę Wierę, wracającą piechotą z gimnazjum na Średniej do domu na Olgińskiej^[21].

Podobnie jak w przypadku opisanej powyżej ambiwalencji, i ta nie wyklucza istnienia przestrzeni koedukacyjnych, w których spotykają się młodzi. Uwidocznienie tego innowacyjnego podziału było możliwe tylko przy takim wyborze bohaterów, jakiego dokonał Stolarzewicz. Autor doskonale oddaje realia łódzkiego szkolnictwa międzywojennego:

Mali…średniacy…poważni siódmacy i niedalecy maturzyści…chłopcy…dziewczęta… Koperniki^[22]… kupcy^[23]… sczanieckie^[24]… piłsudczycy^[25], miklaszewszczanki i … kto by tam zresztą ich policzył! [MWD, 2].

Wspomina także inne miejscowe szkoły: Skorupki^[26], Zimowskiego^[27], Prusa^[28] czy Sobolewskiej^[29].

Interesujące jest to, że choć Stolarzewicz tak dokładnie rozrysował mapę łódzkich szkół, bohaterowie Młodości! Wszystkiego dziedzicu!, Janek, Józek i ich przyjaciele uczęszczają do fikcyjnego gimnazjum męskiego Taczoskiego, a siostra Józka, Halinka, do nieistniejącej szkoły Zofii Karczewskiej. Taki zabieg można wytłumaczyć bezpieczeństwem, jakie autorowi zapewnia literacka fikcja, tym bardziej, że Stolarzewicz był nauczycielem w łódzkich szkołach: Prywatnym Gimnazjum i Liceum Żeńskim Janiny Czapczyńskiej, Żeńskim Gimnazjum Humanistycznym im. Elizy Orzeszkowej, Gimnazjum Humanistycznym K. Tomaszewskiego i Państwowej Szkole Włókienniczej^[30]. Można przypuszczać, że doświadczenie pedagogiczne miało ogromny wpływ na kształt powieści.

Szkoła Taczoskiego jest przestrzenią męską. Czytelnik poznaje ją dzięki grupie osiemnastolatków, którzy w roku szkolnym 1924/1925 przygotowywali się do matury. Stolarzewicz wykorzystał popularny w utworach adresowanych do młodzieży zabieg, aby oś fabularną powieści stanowiły przygody grupy przyjaciół^[31]. Towarzysze ze szkolnej ławy Janka Makowskiego i Józka Kality mają odmienne zainteresowania: Tułasiewicz – nauki przyrodnicze, Stefański – filozofię, Jankowski – matematykę, Siekorski – taniec, Mackiewicz – „największy elegant, bywalec Piotrkowskiej” [MWD 10], Żelewicz – filolog, Jakubowski – społecznik. Ta różnorodność stwarzała okazję do konfrontacji odmiennych poglądów i promowania pożądanych przez autora postaw i wartości. W powieściowym gimnazjum panowała kindersztuba, szacunek wobec autorytetów i kształtowanie uczuć patriotycznych. Szczególnie to ostatnie zagadnienie było bliskie Stolarzewiczowi, którego twórczość literacka – obie powieści i seria krótkich utworów scenicznych – miała być orężem w walce o formowanie świadomego obywatela odrodzonej Polski. W sposób oczywisty zdeterminowało to kształt powieści: nastolatkowie, nawet w okolicznościach prywatnych, wygłaszają zdania pełne patetyzmu, np: „Jakież to naprawdę przeogromne szczęście mieć własne państwo, być wolnym, móc dla samego siebie pracować, móc tworzyć” [MWD, 17]; „Perspektywa matury nie zwalnia nas od pracy społecznej. Czyż damy upaść naszym organizacjom szkolnym?” [MWD, 17; „Chwila przełomowa, w jakiej się obecnie Polska znajduje, wymaga i od nas wystąpienia. Nie możemy pozostać w bezczynie” [MWD,18]; „Nie zapomnijmy nigdy, iż jedyną realną ostoją Polski odrodzonej jesteśmy my sami” [MWD, 90] itp.

Maturzyści czytali m.in. Żeromskiego^[32] („należał do najukochańszych pisarzy ósmaków” [MWD, 144]), Reymonta, Prusa, Dąbrowską, Nałkowską, Tuwima, Słowackiego, Horacego; dyskutowali o Nad głębiami Asnyka, Hymnach Kasprowicza, Tristianie i Izoldzie w tłumaczeniu Boya, Cierpieniach młodego Wertera Goethego, Zbójcach Schillera. Ale także chadzali do kina na filmowe nowości, ekscytując się aktorstwem Ramona Novarro^[33], Charlie Chaplina^[34], Willego Fritscha^[35], Janningsa^[36]; podziwiali wyścigi motocyklowe na placu Unionu w Helenowie, bywali na meczach ŁKS-u.

Przestrzeń szkół, zarówno męskich jak i żeńskich, jest w oczywisty sposób przypisana do konkretnej płci i w pewien sposób przez płeć determinowana (poruszane tematy, sposób mówienia, zainteresowania). Podział ten autor zaznaczył w swoich obrazkach scenicznych, przeznaczonych do wystawiana na scenach szkolnych podczas uroczystych akademii. W utworach przeznaczonych dla szkół męskich^[37] – bohaterami byli chłopcy^[38] (uczniowie, harcerze), dla szkół żeńskich^[39] – gimnazjalistki, harcerki, Pewiaczki^[40]. Osobną część stanowią utwory dla szkół koedukacyjnych^[41].

Na podstawie powieści Stolarzewicza trudno odtworzyć jak wyglądał świat dziewcząt. Bohaterami obu jego książek są chłopcy, dziewczęta pełnią role drugoplanowe. W obu utworach pojawiają się siostry głównych bohaterów, które wraz z najbliższymi koleżankami wprowadzają do fabuły pierwiastek żeński. Bohaterki Naszej trójki w lasach Beskidu, nastoletnie harcerki, samodzielnie wyruszają na wakacyjną górską wyprawę, udaje się im nawet zakraść nocą do obozu starszego brata. Halinka, młodsza siostra Józka Kality, już w dzieciństwie stanowczo deklarowała swoją niezależność^[42], twierdząc, że gdy dorośnie zostanie „żołnierzycą”^[43]. Dziewczęta dbają o swoją urodę, nawet wówczas, gdy noszą mundur pewiaczek^[44]; pracują społecznie, prowadzą dyskusję na tematy polityczne i kulturalne, cieszą się czasami, w których żyją. Halinka tłumaczy mamie, jaka jest nowoczesna kobieta – „samodzielna i niezależna” [MWD,143]:

Ależ mamo, muszę wystąpić w obronie rodu niewieściego.
Nie są one inne, niż były za twoich czasów… Że są więcej bezpośrednie i szczere w swoich sądach, że nie ukrywają tego, co myślą, że znikła u nich przesadna pruderia, że kochają życie i odczuwają w pełni radość jego, że nie oczekują w salonie, aż zjawi się jakiś królewicz, który zechce starać się o ich względy nie u nich, lecz u ich rodziców, że same wkraczają w życie, że kształcą się, że stają się równorzędnym mężczyznom – pracownikiem społecznym, że… […].
Za nic w świecie nie chciałabym wrócić do długich spódnic, do wiecznego „nie wypada”, „nie uchodzi”… do lęku i obaw przed staropanieństwem. Nie, mamo!
Dzisiejsze czasy są dla nas lepsze.
My młodzi nie damy się okuć w kajdany [MWD, 140].

Przestrzeń Łodzi, jak wspomniano wcześniej, jest podzielona na świat chłopców i dziewcząt. Stolarzewicz pisze o tym wprost:

Łódź – miasto przeszło półmilionowe posiada trzydzieści kilka zakładów naukowych, tak męskich, jak i żeńskich, oraz kilkunastotysięczną rzeszę uczniowską.
Mimo braku koedukacji, istnieje współżycie między młodzieżą męską i żeńską” [MWD, 149].

Przestrzenią wspólną^[45] dla obu tych grup jest ulica Piotrkowska, park Poniatowskiego, Helenów, czasem także szkoła (gdy uczniowie razem organizują akademie, jak dzieje się w Młodości! Wszystkiego dziedzicu! – chłopcy i dziewczęta organizują akademię na cześć Reymonta i Żeromskiego).

Akcja powieść Stolarzewicza rozpoczyna się ostatniego dnia wakacji. Sierpniowe słońce i roześmiane grupy uczniów spacerujących po mieście sprawiają, że Łódź wydaje się bardziej przyjazna:

W dniach podobnych nawet Łódź zadymiona wydaje się piękniejsza. Wówczas zapomnieć łatwiej o brzydocie murów obdrapanych i o kocich łbach i o tumanach kurzu i o podwórzach ponurych. Złote słońce zewsząd wyprosi mroki, budząc uśmiech, wznosząc radość [MWD, 2–3].

Młodzież chętnie spędza czas w parkach będących enklawami zieleni. Jest to przestrzeń waloryzowana przez Stolarzewicza jednoznacznie pozytywnie, mająca rysy arkadyjskie, kontrastująca z brudem i biedą obszarów zurbanizowanych. Są to miejsca przynoszące wytchnienie, do których człowiek instynktownie ucieka, by odpocząć od zgiełku miasta^[46]. Park Poniatowskiego^[47] chlubi się zadbaną roślinnością i przestronnymi alejkami. Helenów ma właściwości terapeutyczne – bliskość przyrody „koi smutki” [MWD, 57]. Opisując ten park Stolarzewicz porównuje jego obecny kształt z tym, jak wyglądał w czasach Ziemi obiecanej. Konkluduje, że zaszły w nim niewielkie zmiany, które nie wypłynęły na jego największe atrakcje („figurynki”, wodotryski, sztuczne groty, zoolog).

Odmienną przestrzenią wspólną jest ulica Piotrkowska, nazywana przez autora „uświęconym tradycją deptakiem łódzkim” [MWD, 23] lub „Pietryną” [MWD, 23]. Młodzi łodzianie niczym flanerzy przemierzają reprezentacyjną ulicę Łodzi, dają się nieść tłumowi [MWD, 27.] Autor nie skupia się na opisie głównej arterii miasta, koncentrując na oddaniu jej atmosfery – niesamowitym tempie (tworzonym nie tylko przez śpieszących się ludzi, ale także przez tramwaje i samochody) oraz światłach^[48], co wskazuje, że Piotrkowska nie jest jedynym centrum świata bohaterów powieści. To znacząca różnica w porównaniu z wcześniejszymi tekstami o przemysłowym mieście. Wszystkie wymienione powyżej przestrzenie wspólne (dziewczęce i chłopięce) są tak samo istotne dla młodych ludzi. Na Piotrkowskiej nadal „dobrze jest” bywać^[49], ale podobne stwierdzenia dotyczą parku Poniatowskiego i Helenowa.

Stolarzewicz nie koloryzuje obrazu miasta. Pokazuje biedę i istniejące w nim kontrasty. Ciekawym zabiegiem literackim jest danie czytelnikowi nowej perspektywy – spojrzenia człowieka przyjeżdżającego do miasta z zewnątrz. Rodzina Kalitów, przeprowadzająca się do polskiego Manchesteru w Krakowa, zauważa to, do czego przywykli rdzenni łodzianie:

„Nie masz pojęcia […] jaka w mieście straszliwa bieda, wiele nędzy!
Straszliwy bruk… Ulica jedna…druga…i moc fabryk…tyle kominów… i ogromne gmachy… jest ich bez końca” [MWD, 114].

Obraz miasta zmienia się wraz ze zmianami pór roku (wystarczy przypomnieć marcowe błoto, będące integralną częścią opisu, i wartościowania, Łodzi w Ziemi obiecanej). Podobnie przygnębiające wrażenie wywołuje miasto jesienią:

Unoszą się w łódzkim powietrzu tumany pyłu, miliardy bakcyli, chmury prochu węglowego i przeróżnego śmiecia.
Pora to najróżniejszych choróbsk. Sroży się między starszymi „hiszpanka” – czy też… jak ją teraz nazywają „grypa”. Dają się we znaki katary… […]. Do dzieci zagląda dyfteryt… czasem koklusz i odra… nieraz groźna szkarlatyna.
Brak kanalizacji i wodociągów powoduje, iż niektóre choroby zakaźne gwałtownie się rozszerzają, znajdując dogodne podłoże w straszliwych warunkach mieszkaniowych Łodzi [MWD, 171–172].

„Niedobre powietrze”^[50] [MWD, 116], będące skutkiem ubocznym produkcji fabrycznej, wdziera się i sieje spustoszenie w niewietrzonych, nieogrzewanych, przeludnionych mieszkaniach, do których nie docierają promienie słoneczne^[51]. Podobne diagnozy i opisy nie były niczym odosobnionym na tle wcześniejszej łódzkiej literatury, poczynając od Ziemi obiecanej (m.in. mieszkanie Jaskólskich) poprzez teksty poświęcone rewolucji (szczególnie Złe miasto Bartkiewicza) po Kwiaty polskie Tuwima.

Ludwik Stolarzewicz nie miał ambicji być literatem. Świadczyć o tym może chociażby widoczna w obu powieściach niekonsekwencja w konstrukcji narratora. Przeważa narracja trzeciosobowa, z narratorem posiadającym cechy pozytywistycznego rezonera (to również przemawia za dydaktycznym charakterem pisarstwa Stolarzewicza). Autor chętnie sięga po bezpośredni zwroty do czytelnika, dodatkowo angażując go w ten sposób w opowiadaną historię – posługuje się czasownikami w pierwszej osobie liczny mnogiej, podkreślającymi wspólnotę między autorem a czytelnikiem („Idziemy za nimi” [MWD, 15]; „Opuśćmy jednak owe pary” [MWD, 15]; „Nie mniemajmy jednak” [MWD, 23], „nie dziwmy się tym tłumom” [NTWLB, 22]) lub zaimkiem „nasza”, odnoszącym się do bohaterów powieści („Gdzież to nasi znajomi” [MWD 15]; „Cóż takiego tymczasem dzieje się z naszą gromadą” [MWD 26]; „Grupa nasza z trudem wygramoliła się z wozu” [MWD 27], „Naszej trójce zabrakło ochoty na rozmowy [NTWLB, 24]). Wykorzystanie zaimka dzierżawczego prawdopodobnie ma wskazywać na ideologiczne powinowactwo między autorem a wykreowanymi przez niego bohaterami (np. „Nasza trójka w lasach Beskidu”). W bezpośrednim zwrocie do czytelnika autor sięga także po czasowniki w drugiej osobie liczy pojedynczej^[52]. W łódzkiej powieści pojawia się rozdział z narratorem pierwszoosobowym („Ze wspomnień Józka”), w którym jeden z głównych bohaterów opisuje swoje krakowskie dzieciństwo i przeprowadzkę do Łodzi. Najwięcej kontrowersji pod tym względem wzbudza rozdział „Na wieczny spoczynek” w którym autor wykorzystuje narrację pierwszoosobową, nie wskazując, kto jest osobą mówiącą. Pierwszoosobowy narrator jest uczniem szkoły Taczoskiego, uczestniczącym w pogrzebie kolegi z szkolnej ławy i przemawiający podczas ceremonii („Odprowadziliśmy Zymka po raz ostatni” [MWD, 80]; „Każdy z nas z krepą na rękawie” [MWD, 82]; „My ósmacy” [MWD, 82]; „Brakowało mi słów” [MWD, 84]). Choć autor nie zaznaczył tego wyraźnie, można się domyślać, że pierwoosobowym narratorem jest Józek Kalita (analogicznie, jak w rozdziale „Ze wspomnień Józka”). Zwraca uwagę następująca po sobie sekwencja zdań kończących opis pogrzebu osiemnastolatka, w której pojawia się narrator pierwszo- i trzecioosobowy:

„Usłyszałem szept cichy – Chodźmy Józku…
Był to Makowski.
--------
Wziął Kalitę pod ramię i pociągnął go w boczne aleje” [MWD 84].

Powyższe nieścisłości, nadmiernie patetyczny styl pewnych fragmentów partii narracyjnych i dialogowych, a także momentami przesadna indokrynacja świadczą o tym, że Stolarzewicz był przede wszystkim ideologiem i społecznikiem. Jego powieści i obrazki sceniczne o charakterze dydaktycznym, propagandowym i patriotycznym były narzędziem, dzięki któremu autor chciał upowszechniać słuszny, jego zdaniem, model wychowania młodzieży.

Debiutancką powieść Młodości! Wszystkiego dziedzicu! Ludwik Stolarzewicz zakończył niespełnioną obietnicą: „Dalszych losów naszych bohaterów dowiesz się, ciekawy czytelniku, z powieści Niezapomniane młodości chwile” [182].