ACTA UNIVERSITATIS LODZIENSIS
Folia Litteraria Polonica 2(65) 2022

Małgorzata Kolankowska ^*

Dr, Uniwersytet Wrocławski, Instytutu Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej, koordynatorka w Akademickim Centrum Badań. Ex-centrum Olgi Tokarczuk; malgorzata.kolankowska@uwr.edu.pl
https://orcid.org/0000-0002-9804-9210

Odkrywanie Olgi Tokarczuk – o recepcji Biegunów w prasie hiszpańskojęzycznej

Olga objaśnia mi świat – to tytuł eseju Karola Maliszewskiego^[1], z którym mogłoby się utożsamić wielu czytelników Tokarczuk. To również stwierdzenie, pod którym prawdopodobnie podpisałaby się większość recenzentów jej powieści. Noworudzki poeta i pisarz, współtwórca Festiwalu Góry Literatury, podkreśla przede wszystkim świeże: koncept, wyczucie, intuicję i talent, będące jednocześnie głównymi wyznacznikami prozy noblistki:

Coś było w tej prozie, co natychmiast skupiało uwagę, intensyfikacja narracji stawała się twoją intensyfikacją, pasja się udzielała. Chłonąłem to jak gąbka. Sposób opowiadania Olgi natychmiast narzucał sposób widzenia świata. Po przeczytaniu przez jakiś czas patrzyłem wokół „oczami” jej narracji, wodząc wzrokiem po szczegółach, których do tej pory nie dostrzegałem, a które nagle wydały mi się obietnicą dojścia do czegoś, otwarcia drzwi prowadzących w stronę ledwie przeczuwanej tajemnicy.

Owo przeczucie tajemnicy towarzyszy również hiszpańskim odbiorcom. Idzie o tajemnicę dotyczącą ludzkiego poznania. Jest to również wrażenie obcowania z nowym rodzajem prozy. Uważni czytelnicy znajdują w jej narracji znajome ślady, reminiscencje, ale mają również świadomość, że jest w twórczości Tokarczuk coś, co ją wyróżnia i czyni absolutnie wyjątkową. Narastające zainteresowanie powieściami polskiej pisarki jest zauważalne od października 2019 roku, co jest oczywiście związane z Nagrodą Nobla i wcześniejszym Bookerem.

Celem niniejszego artykułu jest zbadanie, w jaki sposób czytano Biegunów Olgi Tokarczuk w Hiszpanii. Przekład Agaty Orzeszek pt. Los errantes ukazał się 23 października 2019 roku, dwa tygodnie po ogłoszeniu werdyktu Akademii Szwedzkiej o przyznaniu literackiej Nagrody Nobla za 2018 rok Oldze Tokarczuk i za 2019 Peterowi Handkemu. Niewątpliwie wspomniane wyróżnienia wpłynęły na recepcję pisarki w tej części Półwyspu Iberyjskiego oraz innych krajach hiszpańskojęzycznych. Analizie poddano dwadzieścia dziewięć artykułów^[2], które ukazały się na przełomie 2019 i 2020 roku w prasie hiszpańskojęzycznej. Podstawową tezą niniejszego opracowania jest stwierdzenie, że Tokarczuk została uznana za objawienie w 2019 roku. Tezę pomocniczą stanowi konstatacja, że pomimo istniejących dwóch przekładów (Prowadź swój pług przez kości umarłych, Prawiek)^[3], autorka nie została doceniona przez hiszpańskojęzycznych odbiorców przed 2019 rokiem. W trakcie analizy postawiłam sobie następujące pytania badawcze:

1. Jak został przetłumaczony tytuł?
2. W jaki sposób przedstawiono autorkę? Czy była ukazywana jako znana postać literatury, czy jako osoba zupełnie nowa?
3. W jakim kontekście pisano o autorce?
4. Do kogo porównywano Olgę Tokarczuk?
5. Do jakiego gatunku zaliczono Biegunów?
6. W jaki sposób czytano powieść? W jakim stopniu Biegunów odczytano jako powieść nowatorską?
7. W jakim kontekście sytuowano powieść?
8. Jakie wątki wskazano w recenzjach?
9. Czy można w jakiś sposób pogrupować recenzje?
10. W jaki sposób tytuł recenzji sugerował/narzucał sposób odczytania powieści?

W celu uporządkowania tekstów i dokonania szczegółowej analizy ich zawartości opracowałam tabelę pomocniczą, w której ułożyłam publikacje na temat Biegunów lub odnoszące się w jakiś sposób do tej powieści w kolejności od najstarszego do najnowszego. Kolejne kolumny zawierają informacje o autorze, miejscu i dacie publikacji, tytuł po polsku i po hiszpańsku, jak również słowa-klucze pojawiające się w recenzjach, a także odniesienia do postaci historycznych, głównie twórców literatury. Teksty, które poddano analizie, różniły się pod względem długości, formy, poziomu uszczegółowienia analizy. Były to głównie recenzje, dwie notatki prasowe, eseje oraz jeden wywiad. Wybrane tezy przedstawione w hiszpańskich artykułach zestawiłam z polską krytyką twórczości Tokarczuk, aby sprawdzić, czy są one spójne.

Niezwykle istotnym elementem w procesie recepcji dzieła jest jego tytuł, co dla tłumacza niejednokrotnie stanowi nie lada wyzwanie. Polski krytyk literacki, Przemysław Czapliński, pisząc o ostatniej książce noblistki, podkreśla, że ma ona wyjątkowe podejście do tej kwestii:

Tokarczuk ma swoją szkołę układania tytułów. Trochę staroświecką, trochę dziwną, ale zastanawiającą. […] Czasem bywa zagadkowa (E.E., Bieguni), ale nie tajemnicza. Być może jednak właśnie o to autorce chodzi. Nie goni za atrakcyjnością, nie szuka tytułów „pistoletowych”, nie stara się zmrozić czytelnika albo na siłę go zaciekawić. Jest suwerenna. Nie słucha nikogo poza sobą. Dzięki temu zatrzymuje nas na chwilę, nakłania do namysłu i poszukiwań^[4] .

Tabela 1. Przegląd tekstów dotyczących Biegunów, które ukazały się w Hiszpanii na przełomie 2019/2020 roku (opracowanie własne)

Namysł i poszukiwanie to przede wszystkim zadania dla tłumaczy Tokarczuk. Należy w tym miejscu zaznaczyć, że tworzą oni swoisty zespół i ściśle ze sobą współpracują, wspólnie rozwiązują problemy translacyjne. Jak powiada Tokarczuk, „stanowią bowiem elementy składowe czegoś w rodzaju przewodzącej tkanki nerwowej, sieci, która pomaga przenosić informacje z jednego miejsca tego tworu w drugie”^[5]. Przy pracy nad Biegunami byli pewni, że tytuł musi w jakiś sposób odnosić się do ruchu, nie może być statyczny^[6].

Los errantes^[7] to tytuł, który tłumaczka na język hiszpański, Agata Orzeszek^[8], wywiodła od czasownika „errar”, czyli „błądzić, włóczyć się, kluczyć”. Na początku planowała „Los fugitivos”, co wiązałoby się z ucieczką, uciekinierem, zbiegiem. Nie w każdym jednak przypadku byłby to uzasadniony wybór. Zdecydowała się na rzeczownik „errantes”, ponieważ oznacza błądzących, kluczących. Dzięki takiemu zabiegowi tytuł wskazuje na ruch – nieuporządkowany, niezaplanowany. Trochę jak w Grze w klasy Julio Cortázara. Hybrydowy charakter powieści jest, zdaniem hiszpańskich recenzentów, atutem, łączy bowiem sny, zapiski, notatki, mikroopowiadania, tworząc z nich żywą tkankę narracyjną.

Główną myślą, która przewija się niemal we wszystkich badanych tekstach recenzji, jest poczucie nieodrobionej lekcji, wrażenie, że krytycy czegoś nie dostrzegli, nie doczytali, nie docenili. Sprowadza się to do konstatacji, że Olga Tokarczuk była do 2019 roku pisarką prawie nieznaną w Hiszpanii, pomimo znakomitego przekładu Prowadź swój pług przez kości umarłych Abla Murcíi Soriano^[9]. Sam tłumacz zwraca uwagę na tę kwestię w artykule pt. Olga Tokarczuk en español (Olga Tokarczuk po hiszpańsku)^[10]. Wyjaśnia, że podobnie jak z Wisławą Szymborską, gdy przyznano jej Literacką Nagrodę Nobla w 1996 roku, i tym razem: „mamy do czynienia z doskonałą nieznajomą, o której wiemy mało albo prawie nic w świecie hiszpańskojęzycznym”. Pablo Martínez Zarracina ilustruje tę niewiedzę, przytaczając anegdotę: „Kiedy Akademia Szwedzka ogłosiła, że Tokarczuk zdobyła Nagrodę Nobla, hiszpańskie środowisko kultury zareagowało, otwierając szeroko oczy ze zdumienia i pytając głośno: Tokarqué?”, czyli „tokarco?”^[11]. Należy tu dopowiedzieć, że w języku hiszpańskim wyraz tocar (czyt. tokar) znaczy „dotykać”, czyli pytanie brzmiało: „dotykać co?”. Ta może niezbyt miła anegdota pokazuje brak wiedzy i uzasadnia konieczność wprowadzenia autorki do hiszpańskojęzycznego świata kultury. Booker oraz Nagroda Nobla sprawiły, że pisarkę zaczęto traktować jako odkrycie i nowy głos w literaturze oraz nowy głos kobiet w Europie^[12].

Recenzje są próbami odczytania i jako takie wskazują sposób, w jaki należy podchodzić do tekstu, narzucają pewien rodzaj lektury. W materiale poddanym analizie dają się wyróżnić dwie tendencje, występujące niekiedy rozdzielnie, a niekiedy łącznie: lektura oparta na biografii pisarki oraz lektura wpisująca powieść w kontekst uniwersalny. Proponuję zatem wprowadzenie dwóch terminów determinujących odczytanie Olgi Tokarczuk: lekturę biograficzną oraz lekturę uniwersalną.

Lektura biograficzna zakłada, że Bieguni są powieścią zawierającą wątki biograficzne, którą należy odczytywać, biorąc pod uwagę życiorys autorki oraz historyczno-polityczny kontekst w Polsce. Takie założenie narzuca mi skojarzenie z koncepcją postpamięci wprowadzoną przez Marianne Hirsch, ponieważ w Biegunach znajdujemy odniesienia do drugiej wojny światowej, co niejednokrotnie zostaje przywołane przez hiszpańskich recenzentów. Nadto bardzo wyraźnie podkreślona zostaje rzeczywistość PRL-u i lata transformacji ustrojowej, w czasie których narratorka, utożsamiana z autorką, rozpoczynała swoje nomadyczne życie, jako elementy determinujące życie głównej bohaterki.

Lektura uniwersalna opiera się na założeniu, że Bieguni to fragmentaryczna powieść, którą należy odczytywać jako filozoficzny, mozaikowy traktat o życiu.

W niniejszej analizie postanowiłam przyjrzeć się różnym odczytaniom Biegunów, śledząc kolejne recenzje od momentu ich publikacji w hiszpańskojęzycznym kręgu kulturowym. Szczegółowo omawiam wybrane z nich.

Jednym z pierwszych tekstów, jakie ukazały się po hiszpańsku (w Argentynie) na temat twórczości Olgi Tokarczuk, był esej Ewy Kobyłeckiej-Piwońskiej^[13], skupiający się głównie na koncepcji prawdy w twórczości autorki Biegunów.

Kobyłecka-Piwońska omawia wybrane dzieła noblistki, akcentując konsekwentny rozwój pisarki. Ukazuje ciągłość procesu twórczego, którego celem jest zanegowanie niewygodnych „prawd” opartych na inercji w myśleniu. Nadto wskazuje, że Księgi Jakubowe przypominają swoim stylem powieści z okresu boomu literatury iberoamerykańskiej. Wydaje się, że to odczytanie Tokarczuk w kontekście odwołań do Borgesa czy Márqueza stało się istotnym czynnikiem w procesie recepcji jej twórczości w krajach hiszpańskojęzycznych. Badaczka jednak bardzo wyraźnie eksponuje wyjątkowość prozy noblistki, wyjaśnia, że fragmentaryczna forma jest zdeterminowana przez sam temat podróży – w ujęciu indywidualnym i metafizycznym. Przeciwstawia zatem nomadę Gombrowiczowskiej skostniałej formie:

Aby opowiedzieć o tym Heraklitowym bycie, konieczne jest zastosowanie hybrydowego, anarchicznego języka, czerpiącego z wielu źródeł i, rzeczywiście, pisarka łączy mity i fantazje z faktami, przeplata symbole, wypróbowuje religijne alegorie^[14].

Kobyłecka-Piwońska wskazuje również na zaburzenie porządków w powieści, konfrontację z obecnymi w polskiej kulturze mitami. Zaznacza, że po wydaniu Biegunów Tokarczuk urosła do rangi wieszczki, co tłumaczy na hiszpański jako autora profeta (autorka-prorokini) ze względu na brak ekwiwalentu. Wyjaśnia jednocześnie, że w języku polskim ów feminatyw brzmi groteskowo i raczej wiąże postać pisarki z „lekceważącą, szaloną i bezczelną wiedźmą”. Jednak „wieszczka” oznacza silną postać wymuszającą zmianę. To podkreślenie, że oprócz wieszcza, mężczyzny, możemy mieć i mamy w polskiej literaturze mocno zaznaczony głos kobiety. Na tę kwestię zwraca uwagę inna polska krytyczka, Eliza Kącka, w eseju o wymownym tytule Dar bogini, gdzie określa Tokarczuk jako „prządkę losów”, która posiada zdolność wcielania się w Jungowską animę:

Zwiedza los za losem, robiąc dłuższy przystanek w gestach, słowach i spojrzeniach o szczególnej metafizycznej gęstości. Ten ktoś to Jungowska anima, wielkie odkrycie tego uczonego i maga: eksploratorka nieświadomego i niesamowitego, prządka losów, dusza. „Baśniowość” czy „magiczność”, o których zwłaszcza przed publikacją Ostatnich historii – pisali recenzenci, to nie tyle wspólny mianownik formalny, ile przejaw jej aktywności. Stąd wewnętrzna potrzeba opowiadania, w kolejnych wariantach i wariacjach, jednej generalnej fabuły. Stąd i rozmycie konturów tej prozy, która z kolejnych książek czyni przystanki na drodze ku wspólnej historii. Bo Tokarczuk na wzór Penelopy jest tkaczką opowieści^[15].

Owa wieszczka-prządka jest nową figurą narracyjną, którą Kobyłecka-Piwońska przedstawia hiszpańskojęzycznemu odbiorcy. Badaczka łączy ją również z postacią Janiny Duszejko z Prowadź swój pług przez kości umarłych, również wieszczki, która uosabia gniew wobec systemu. Łódzka hispanistka stara się wykazać, że Tokarczuk, podróżując z postaci w postać, tworzy uniwersalne bohaterki. Bohaterki, które stawiają opór zastanemu porządkowi, opartemu na patriarchacie:

To mroczna i jednocześnie ironiczna powieść, która wywołała burzę w Polsce, dowodząc, że bezpodstawna przemoc wobec zwierząt jest jednym podstawowych filarów tradycyjnej kultury polskiej, będącej paranoicznym połączeniem katolicyzmu i patriarchatu^[16].

Powyższa konstatacja w kontekście hiszpańskojęzycznym wybrzmiewa szczególnie mocno ze względu na podobne uwarunkowania kulturowe. Pisarki – Carme Riera, czy Rosa Montero – niejednokrotnie zwracają uwagę na istnienie szklanego sufitu, wszechobecnego maczyzmu, kultu męskości i przemocy, podbudowanego wypaczoną katolicką ideologią.

Rafael Narbona prezentuje Biegunów w kolumnie „Książka tygodnia” w „El Mundo-El Cultural” i przyznaje na wstępie, że nie miał wygórowanych oczekiwań w odniesieniu do Tokarczuk, ale powieść bardzo pozytywnie go zaskoczyła. co podsumowuje następującymi słowami: „Bieguni to piękna książka o potrzebie przekraczania granic, poszerzająca wiedzę o nas samych”^[17]. Jest to zatem próba odczytania powieści jako dzieła uniwersalnego, które otwiera na poznanie. Narbona twierdzi, że Tokarczuk jako psycholożka wie, iż „wszechświat mieści się w bruździe mózgu. To, co nieskończenie małe, jest zwierciadłem tego, co nieogarnione”. Dostrzega zatem walor historii ukrytych w powieści konstelacyjnej – każda z nich ma prowokować do myślenia, do podróży w nieznane. „Czytanie jest formą podróży”, stwierdza autor recenzji. W podróży, do której zabiera nas Tokarczuk, najważniejsze jest przekraczanie granic:

Ja i świat są ze sobą tak powiązane jak ciało i dusza. Rozdzielenie jest równoznaczne ze zniszczeniem. Liryczna i intymna proza Tokarczuk przypomina nam, że korzenie są zależne od ziemi. Mogą zgnić albo uschnąć. Duch ma więcej wolności. Nie zależy od miejsca, lecz od zdolności utrzymania się w ruchu. W każdym razie powinniśmy zakorzenić się w pytaniach^[18].

Narbona docenia wszystkie niedopowiedzenia, brak odpowiedzi, nieoczywistość, fragmentaryczność. Postrzega pisarkę jako twórczynię, która obserwuje, podgląda, notuje, ale interpretację pozostawia czytelnikowi. To jest niekończąca się podróż w tekście, z tekstem i poprzez tekst, wynikająca z fascynacji człowiekiem i tajemnicą. Warto podkreślić, że tytuł powieści jest jednocześnie tytułem recenzji.

Narbona wyznacza również tendencję, widoczną w wybranych recenzjach, zgodnie z którą głos narratorki będzie utożsamiany z głosem Tokarczuk. To biograficzne odczytanie jest widoczne w poniższym fragmencie:

Tokarczuk dostrzega swoją ojczyznę w „trzęsieniu autobusów, warkocie samolotów, kołysaniu promów i pociągów”^[19]. Przyznaje, że niczego nie kolekcjonuje. Woli książki w miękkiej oprawie, bo dzięki temu może je gubić bez wyrzutów sumienia. Lepiej spotkać się ze śmiercią bez zbędnego balastu, który wywoływałby nostalgię.
Tokarczuk studiowała psychologię w „dużym, ponurym komunistycznym mieście”^[20]. Jej wydział był wcześniej siedzibą oddziału SS i został zbudowany na ruinach dawnego getta żydowskiego^[21]. Miejsce, pomimo zmian wprowadzonych w okresie powojennym, „należało do umarłych”^[22]. Jej literackie powołanie rozbudziło się, kiedy zdała sobie sprawę, z tego, że nie sprawdziła się jako psychoterapeutka. Jej wewnętrzne konflikty pociągały ją bardziej niż problemy pacjentów^[23].

Tokarczuk jest zatem czytana jako psycholożka, psychoterapeutka, co oznacza, że jej diagnozy odnośnie do ludzkich zachowań są traktowane z uwagą. Narbona przyjmuje również „zalecenia” autorki – sposobem na wewnętrzne rozterki staje się podróż: „Dlaczego zatem podróżować? Czyż nie byłoby lepiej ograniczyć się do badania naszej psychiki? Nie ulega wątpliwości, że nie, bo trzeba wyjść ze swojego życia, wejść w kontakt z innymi. Czytanie jest formą podróżowania”^[24]. Podróż jest przez recenzenta traktowana dosłownie i metaforycznie. To zarówno podróże biegunów, jak i podróże czytelników – z jednej strony „podróż” od tekstu do tekstu w powieści konstelacyjnej, a z drugiej – zaproszenie do podróżowania, odkrywania, wychodzenia ze strefy komfortu, poznawania tego, co nowe i tego, co odmienne. Podróż, bycie w ruchu, prowadzi do konstatacji: „Jestem”. O wadze tego stwierdzenia w kontekście twórczości noblistki pisała Anna Marchewka: „Rzecz w grze, przez czasy, przez przestrzenie, rzecz w ruchu ocalającym, przeciw śmierci, również ruchu opowieści. Nie zastygnąć, nie dać się przyszpilić, iść wędrować, ruszać się, choćby w głąb”^[25]. Ciągły ruch, przekraczanie granicy, jest źródłem poznania samego siebie. Ta podróż wiąże się również z pisaniem. Twórczość Tokarczuk jest odczytywana jako odpowiedź na zadziwienie światem, wyrasta z dziecięcego odkrywania własnej cielesności, istotowości. Jak podkreśla Narbona, fragmentaryczny charakter powieści odzwierciedla jednocześnie fragmentaryczny charakter ludzkiego poznania – poznajemy jedynie fragmenty całości. Tokarczuk jest wymagająca w stosunku do swoich czytelników, nie pozwala na lekką lekturę, wymaga zanurzenia się w tekst(y) i pogłębionej refleksji. Autor recenzji podsumowuje: „Błądzić, ale z nadzieją” – przywołuje czasownik errar, będący podstawą hiszpańskiego tytułu. Zachęca nie tylko do tego, aby wejść w tekst powieści i dać się jej ponieść, ale również i do tego, żeby przekraczać granice, jak errantes.

O wchodzeniu w niezwykły świat powieści pisze wspomniany już Murcia Soriano, przywołując innego tłumacza polskiej literatury, José Maríę Faraldo, który

mówił, że Tokarczuk, podobnie jak Andrzej Sapkowski, była jedyną pisarką w Polsce dążącą do tego, aby stworzyć własne uniwersum, łącząc wszelkiego rodzaju odniesienia. Analiza jej różnych powieści jedynie potwierdza tę opinię^[26].

Tłumacz Prowadź swój pług… wskazuje również wyraźne powiązania między Tokarczuk i Szymborską – zaangażowanie obu noblistek w kwestie etyczne, ekologiczne, moralne i feministyczne jest dla niego szczególnie widoczne w wierszu Szymborskiej Dzieci epoki. Przywołuje ów tekst w całości w swoim artykule, akcentując, że Olga Tokarczuk jest „córką swojej epoki. W literackim i humanistycznym wymiarze” i właśnie dlatego uznaje decyzję Akademii za słuszną, a lekturę jej utworów za obowiązkową. Utwór Szymborskiej zdaje się być kwintesencją myśli obu Polek. To tłumaczenie poprzez analogię nabiera wyjątkowego znaczenia, bowiem Murcia Soriano pokazuje, że przez niemal dwadzieścia lat problemy pozostają te same, wciąż aktualne, zmienia się jedynie sposób mówienia o nich:

Jesteśmy dziećmi epoki,
epoka jest polityczna.

Wszystkie twoje, nasze, wasze
dzienne sprawy, nocne sprawy
to są sprawy polityczne.
(…)
O czym mówisz, ma rezonans,
o czym milczysz, ma wymowę
tak czy owak polityczną.

Na koniec Murcia Soriano stwierdza, w kontekście przywoływanej już nieodrobionej lekcji: „Piłka jest teraz po naszej stronie”. Hiszpańskojęzyczny czytelnik, chcąc pogłębić swoją wiedzę o świecie i człowieku, winien sięgnąć po powieści Tokarczuk.

Marta Rebón w Babelii proponuje odczytanie biograficzne, przy czym dostrzega jednocześnie uniwersalne przesłanie powieści. Recenzentka jako jedyna zwraca uwagę na kontekst historyczny – wydanie hiszpańskiego przekładu zbiegło się w czasie z trzydziestą rocznicą upadku Muru Berlińskiego^[27]. Była to, jak pisze, symboliczna zapowiedź otwartych granic i możliwości odkrywania świata po drugiej stronie żelaznej kurtyny. Rebón odwołuje się również do innych powieści Tokarczuk, jak Dom dzienny, dom nocny czy Księgi Jakubowe, między którymi dostrzega ciągłość myślenia. Upadek muru jest równoznaczny z przekroczeniem granicy poznania, wyjściem ku temu, co nowe, dynamiczne, oderwane od zastałych schematów. Autorka recenzji ma świadomość, że twórczość Tokarczuk jest właśnie takim procesem, opartym na dążeniu do poznania człowieka, co możliwe jest w ruchu. To, co statyczne, zniewala. W 2019 Rebón^[28] dostrzega ogromną rolę pisarki, której głos ma być przeciwwagą dla zniewolenia umysłu. W recenzji pojawia się wyraźna paralela pomiędzy okresem PRL-u i populistycznymi rządami Prawa i Sprawiedliwości, postrzeganymi jako czas zamknięcia:

Polska, jak niewiele narodów w Europie, doświadczyła zmian granic i swojej tożsamości kulturowej. Dzisiaj rządzi zamknięty populizm o rysie nacjonalistycznym. Ruch, o którym nam mówi Tokarczuk, jest tym, który uwalnia zniewolony umysł (przywołując Czesława Miłosza), to najszlachetniejszy cel, do którego winna dążyć literatura. Ponieważ, jak nam przypomina autorka, „Barbarzyńcy nie podróżują, oni po prostu idą do celu albo dokonują najazdów”^[29].

To niejedyne odniesienie literackie u Rebón. Recenzentka nie ma wątpliwości, że Tokarczuk jest absolutnie wyjątkowa, tworzy nową jakość, bowiem „łączy ciekawość Benjamina, wyobraźnię Borgesa, subtelność Szymborskiej i kreatywność Gombrowicza”^[30]. Rebón podkreśla umiejętność wykorzystywania mitów i tradycji w celu nadania im nowych znaczeń, w szczególności w kontekście narracji prowadzonej przez kobietę. Przywołane w Biegunach historie traktuje Rebón jak przypowieści, prowokujące do ciągłego stawiania sobie pytań. Podkreśla także humanistyczny wymiar powieści konstelacyjnej, łączącej elementy biologii, fizyki, astronomii z językiem metafor. Czytanie Tokarczuk staje się więc doświadczeniem duchowym i intelektualnym, „encyklopedyczną medytacją”^[31].

Podobne odczytanie, osadzone w biografii pisarki, proponuje Martín Nogales, nazywając Biegunów powieścią-powodzią, w której „łączy się doświadczenia życiowe, wynikające z lektur i wyobrażenia”^[32]. Zaznacza jednak, że w tej powodzi wątków jest jeden element wspólny, czyli podróż. Podróż, która wynika z potrzeby pozostawania w ruchu i niechęci pisarki do zapuszczania korzeni. Autor recenzji zdaje się tłumaczyć tę potrzebę przeszłością noblistki osadzoną w komunistycznej Polsce. Przywołuje również wątki związane z pochodzeniem rodziny Olgi Tokarczuk, która musiała przenieść się z terenów, które Polska utraciła po drugiej wojnie światowej. Zdaniem Martína Nogalesa, wychowanie na styku kultur znajduje swoje odzwierciedlenie w powieści, w skupieniu na tym, co graniczne i tym, co nomadyczne. Cytuje fragmenty odnoszące się do okresu studiów i rozmaitych prac podejmowanych przez pisarkę. Przeszłość niejako wyjaśnia potrzebę pisania. Nogales podkreśla, że jest to powieść, która porusza i budzi niepokój.

Odczytanie biograficzne proponuje również Fulgencio Argüelles^[33], przyznając, że ma problem z zaklasyfikowaniem powieści:

Nie wiem, czy Bieguni to powieść czy autobiografia. Nie wiem, czy jest to esej, czy przewodnik. Jestem przekonany, że jest to podróż w formie powieści kogoś, kto uważa, że podróżowanie oznacza bycie w ruchu i że ruch uświęca nasze ciało i że ów ruch nie daje się kontrolować temu, kto decyduje o losach świata. Można kontrolować jedynie to, co spokojne, co zastyga w bezruchu, co jest nieruchome i skamieniałe.

Pisze dalej, że Tokarczuk „pielgrzymuje w poszukiwaniu pielgrzymów”, podkreśla, że pisarka, z wykształcenia psycholożka, „lubi podróżować po ludzkim ciele”. Wszystko zatem, co czyta Argüelles, odczytuje poprzez pryzmat autorki i jej doświadczeń.

W podobnym duchu został napisany artykuł Pilar Pastor, będący bardzo szczegółowym opracowaniem dotyczącym autorki Biegunów. Pastor, jako jedna z nielicznych (obok Rafaela Ruiza Pleguezuelosa), zauważa, że czynnikami, które nie sprzyjały recepcji Tokarczuk, były afery związane z Nagrodą Nobla – z jednej strony skandal związany z oskarżeniami o molestowanie seksualne, z drugiej kontrowersje wokół osoby Handkego wynikające z jego poparcia dla Slobodana Miloševića.

W opracowaniu zwraca się uwagę na nomadyzm i pojmowanie podróży jako ruchu na zewnątrz i do wewnątrz oraz na życie postrzegane jest jako nieustanne przekraczanie granic. Za symboliczne uznaje Pastor zachowanie Duszejko, która idealizuje Czechy: „W ten sposób Czechy stają się tym innym, nieznanym i zawsze gotowym, by nas zaskoczyć i poszerzyć horyzont”^[34]. Owo poszerzanie horyzontów i przekraczanie granicy są, zdaniem autorki artykułu, wyznacznikami twórczości Tokarczuk wychowanej w okresie PRL-u, dla której transformacja ustrojowa oznaczała również otwarcie granic i wyzwolenie z opresyjnego systemu:

I dlatego nie może dziwić, że ta polska autorka – która występuje z pięknie upiętą burzą dredów, zdobionych kolorowymi koralikami, króciutką grzywką i błyszczącymi, jasnymi oczami – uznaje się za patriotkę. I nią jest: Olga Tokarczuk odtwarza siebie w opisie własnego kraju, a w swoich książkach z wzruszającą intensywnością opisuje zapachy, dźwięki i światło swojej ziemi, chociaż dla niej jest to ziemia należąca do wszystkich mieszkańców planety^[35].

Pastor zauważa jednocześnie, że taka perspektywa spotyka się z wrogością ze strony środowisk ultrakonserwatywnych, które „wolą domowy nacjonalizm w stylu Trumpa (America first) lub w stylu Salviniego (Prima gli italiani)”^[36]. Zaznacza, że jest „niewygodną autorką” ze względu na swoje poglądy, bowiem odrzuca skostniałe formy myślenia, wybiera ruch falisty, nie linię prostą. Bada wielkie ciało świata, opowiada o nim, w oparciu o swoistą somatopoetykę^[37]. Pastor wyjaśnia w dalszej części, że Tokarczuk stała się wrogiem publicznym, ponieważ otwarcie mówiła o mrocznej przeszłości Polaków, o błędach i niebezpieczeństwach związanych z zakłamywaniem przeszłości. To dążenie do ukazywania prawdy i mierzenie się z niewygodną przeszłością to kolejne elementy, które stają się wyznacznikami twórczości noblistki podobnie jak encyklopedyczna dbałość o szczegóły. W refleksji Pastor ważne miejsce zajmuje ekologia, wegetarianizm i podejście Tokarczuk do zwierząt. W Prowadź swój pług… odnajduje również odniesienia do Księgi zemsty dla miłośników zwierząt Patricii Highsmith. Pastor nie ma wątpliwości, że Olga Tokarczuk stała się nowym, zaangażowanym głosem kobiety w europejskiej prozie.

Przykładem lektury uniwersalnej jest recenzja Domingo Ródenasa w „El Periódico de Catalunya”, w której przede wszystkim zwraca uwagę na otwarty charakter powieści Tokarczuk:

Tymi biegunami, czy errantes, jesteśmy teraz, potencjalnie, my wszyscy, ale nie na zakurzonych drogach, lecz na podniebnych autostradach, jak te, które przemierza autorka pod postacią uważnej obserwatorki tego, co napotyka w czasie swojego pielgrzymowania^[38].

Poprzez pisanie autorka zachowuje to, co ulotne. Droga do nieśmiertelności wiedzie przez literaturę. Zdaniem Ródenasa Bieguni są również głosem przeciwko dyskryminacji i nadużyciom. Powieść jest mozaiką, „mapą ludzkiego snu”, plątaniną ścieżek, które się rozwidlają. Puenta recenzji odnosi się wyraźnie do Borgesa i jego tomu Ogród o rozwidlających się ścieżkach – Ródenas pisze o niekończącej się powieści. Czyżby uznał Biegunów za ucieleśnienie Borgesowskiej Księgi piasku? Nie ma początku ani końca, można ją czytać bez przerwy i wciąż odkrywać na nowo.

Ángeles López przede wszystkim podkreśla, że jest to „zbiór niepokojących tekstów”, a nagłówek „opowiadania” sugeruje inną formę gatunkową, niż zamierzona przez Tokarczuk. W dalszej części López wyjaśnia koncepcję powieści konstelacyjnej, jednak nadal pisze o opowiadaniach układających się w ciąg „narracyjnych puzzli”. Nadto López podkreśla w tytule, że mamy do czynienia z noblistką, która wyrosła pośród socjalistycznych ruin i być może właśnie tutaj dopatruje się związków ze Swietłaną Aleksijewicz. Wychowanie w określonym systemie, doświadczenie poetyckie i psychologiczne determinują, zdaniem recenzentki, sposób pisania Tokarczuk. „Rozkoszna dziwność tekstów” ma, zdaniem López, rozmyć granice między rzeczywistością i wyobraźnią. To jedna z nielicznych recenzji, w których oprócz pozytywnych stron wskazano również wady takiej prozy: „Niektóre wątki w książce pozostają ulotnymi i nieistotnymi szkicami, inne zaś są zbyt długie”^[39]. Autorka recenzji poleca tę książkę w szczególności tym, którzy są zaniepokojeni kryzysem demokracji w Europie Środkowej. Jednocześnie porównuje Biegunów do bomby: „Proza Tokarczuk jest niczym bomba, która niepokoi, porywa, prowokuje… naprawdę niebezpieczna autorka”^[40].

Mercedes Monmany uznaje Biegunów za „pochwałę włóczęgostwa”, określa powieść „mozaiką tysiąca i jednej historii o turystach i podróżnikach, o doświadczeniach naukowych i duchowych, o nakładających się na siebie ucieczkach i poszukiwaniach”^[41]. To ważna konstatacja – Monmany zaznacza, że ucieczka jest podyktowana potrzebą poszukiwania. Ucieka się od tego, co zniewala, co sztywne, statyczne, przypisane tyranom. Recenzentka odwołuje się również do bólu fantomowego, który przypisuje Polakom jako immanentną cechę. Monmany przywołuje motyw serca Chopina, które przewożono z Paryża do Warszawy:

Żandarmi pruscy sprawdzają dokładnie bagaże, „czy kobiety nie przemycają do Kongresówki czegoś, co mogłoby wzmagać jakieś niepoważne niepodległościowe nastroje Polaków”^[42]. Polaków będących ekspertami w rebeliach i powstaniach. Silny naród, który zniknął na ponad sto lat, temu „bólowi fantomowemu” związanemu z utratą kolejnych „członków” na rzecz wielkich Imperiów. Tokarczuk pozwoliła odrodzić się w jednej z najbardziej pasjonujących postaci, które przechodzą przez rozstaje dróg i celów, podając sobie ręce w książce: we flamandzkim chirurgu i anatomiście, Philipie Verheyenie (1648–1710), któremu amputowano nogę i którą to nogę miał zawsze przy sobie zmumifikowaną. To jemu należy przypisać koncepcję „zespołu bólu fantomowego kończyny”. Bólu, który utrzymuje się pomimo amputowania kończyny^[43].

Wydaje się to słuszna diagnoza, zwłaszcza jeśli weźmie się pod uwagę wcześniejszą recenzję Rebón chociaż tutaj wyrażoną implicite. Monmany podkreśla alegoryczną wartość powieści i niezwykłą umiejętność Tokarczuk przejawiającą się w oddawaniu głosu tym, którzy go nie mają lub którym to prawo odebrano, w szczególność „zapomnianym przez Historię”. Wydaje się, że skupiając się na zapomnianych, na bezimiennych, niejednokrotnie rozczłonkowanych ciałach, o których pisze Tokarczuk, Monmany pragnie powiedzieć, że Hiszpania ma również swoich bezimiennych, zakopanych w masowych grobach.

Jako przykład lektury uniwersalnej warto przytoczyć recenzję Ricarda Baixerasa w „El Cuaderno”, który dostrzega związek z Lawrence’em Werschlerem i jego Mr. Wilson’s Cabinet of Wonder:

Wszechświat jest tu postrzegany jako cudowny przedmiot, Święty Graal do odkrycia i na który należy zwrócić całą uwagę świata, aleph, który zawiera w sobie wszystkie drogi możliwe i niemożliwe – ale dające się opowiedzieć – którymi errantes rozchodzą się, podejmując niezliczone poszukiwania^[44].

Owe poszukiwania to pozostawanie w ciągłym ruchu, a ruch to wiedza. Baixeras przywołuje listę podróżników, którzy pragnęli poznać to, co nieodkryte: Herodot, Marco Polo, Krzysztof Kolumb, Charles Lindbergh, Paul Theroux, Bruce Chatwin, Cees Nooteboom. Tokarczuk musi opowiadać poprzez fragmenty, aby ukazać całość. Takie wielowymiarowe spojrzenie łączy pisarkę ze Spinozą. Baixeras jest jedynym autorem, który podkreśla niezwykły wysiłek tłumaczki, Agaty Orzeszek. Gdyby nie jej determinacja, dbałość o każdą frazę, każde słowo, powieść nie zostałaby tak znakomicie przełożona na język hiszpański.

Przedstawiona analiza dowodzi, że przed 2019 rokiem Olga Tokarczuk była autorką niedocenioną w Hiszpanii i Latynoameryce. Publikacja Biegunów, która zbiegła się z przyznaniem Nagrody Nobla, przyczyniła się do tego, że zaczęto traktować polską pisarkę jako objawienie, nowy głos kobiety w Europie. Niniejsze badanie dowiodło, że wśród recenzji dają się wyróżnić dwa podejścia: lektura biograficzna i uniwersalna, przy czym zdecydowanie dominuje odczytanie uniwersalne. Bieguni stają się ucieleśnieniem Borgesowskiej Księgi piasku. Lektura biograficzna nieraz oznacza dosłowne odczytanie powieści jako autobiografii; często łączy się z lekturą uniwersalną.

W odniesieniu do autorki pojawiają się same pozytywne określenia, podkreślające jej wyjątkowy geniusz. W większości recenzji przewijają się przymiotniki: flamante (błyskotliwa, nowatorska), sabia/culta (wykształcona), de culto (kultowa), inteligente (inteligentna), wiążące się również z przekonaniem, że Tokarczuk jest wymagającą autorką. Noblistka jest zwykle przedstawiana z książką lub w otoczeniu książek. Fotografie towarzyszące recenzjom są przeważnie skupione na oczach pisarki. W połączeniu z sugestywnymi tytułami zdjęcia podkreślają wymowę poszczególnych artykułów.

W analizowanych recenzjach można wyróżnić słowa-klucze, które stanowią podstawę odczytania Biegunów. Są to przede wszystkim „podróż” i „ciało”, przy czym „mapa” staje się elementem łączącym oba te pojęcia. Ciało, jak i podróż, rozumiane są zarówno dosłownie, jak i metaforycznie. Są to ciała w ruchu – tytułowi bieguni, ale i ciała w bezruchu – zatopione w formalinie.

Podkreśla się również innowacyjny charakter narracji, który różni się od powieści podejściem do fabuły i epizodyczną, konstelacyjną strukturą. Teksty definiowane są jako eseje, opowiadania lub obrazki. Tokarczuk jest stawiana na równi z dwiema innymi noblistkami – Szymborską czy Skłodowską-Curie. Wśród pisarzy będących inspiracją wymienia się Sebalda, Ciorana, Borgesa, Aleksijewicz i wielu innych autorów. Często proza Tokarczuk jest porównywana do twórczości autorów latynoamerykańskiego boomu. Nie ulega wątpliwości, że buduje świat zaprzeczający wszelkim dualizmom, przełamuje stereotypy, przekracza granice i zmusza czytelnika do wspólnej podróży ciałem, w ciele i poprzez ciało. Pięknie ujmuje tę ideę polski krytyk, Zbigniew Mikołejko:

[…] jej świat pisarski, imaginacyjny, nie jest opętany przez dualizmy i pisaną im pewność, lecz przenika go – najgłębiej, jak tylko można – duchowa nostalgia: pragnienie, przeszyte jednak na wskroś smutkiem i pesymizmem, jakiejś przedustawnej i świętej pełni, która byłaby ponad wszelkimi podziałami, która, na mocy paradoksu, znosiłaby je, za zarazem bratała i przyswajała^[45].

Podążając za Tokarczuk, czytelnik-podróżnik, niczym errante wkracza w nieznane i odkrywa to, czego nigdy by się nie spodziewał. Hiszpańscy recenzenci podkreślają, że do tej lektury potrzebna jest odwaga i przygotowanie.

^* Małgorzata Kolankowska – adiunktka w Instytucie Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej Uniwersytetu Wrocławskiego, koordynatorka w Akademickim Centrum Badań. Ex-centrum Olgi Tokarczuk. Hispanistka i tłumaczka. Autorka książek Wyspa. Mamo, przyjedźcie! Powiedzieli mi, że mam raka (Wydawnictwo Cyranka, 2021), Czerwony i Czarny. Polski spór medialny o Chile (CESLA, 2013) oraz antologii Portret kobiety w opowiadaniach dziesięciu hiszpańskich autorek (wybór, przekład, posłowie, Biuro Literackie, 2014). W pracy naukowej zajmuje się związkami między dziennikarstwem i literaturą.

Przypisy

1. K. Maliszewski, Olga objaśnia mi świat, [w:] Czytając O.T. Publikacja towarzysząca nadaniu Oldze Tokarczuk doktoratu honoris causa Uniwersytetu Wrocławskiego, red. K. Uczkiewicz, P.J. Fereński, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2022, s. 112. ↑
2. Przyjmuję tutaj szeroką definicję, biorąc pod uwagę zarówno teksty informacyjne, jak i publicystyczne, przy czym zaznaczam, że większość stanowią recenzje. ↑
3. O. Tokarczuk, Sobre los huesos de los muertos, przekł. A. Murcia Soriano, Oceano/Hotel de las Letras, Meksyk 2015. O. Tokarczuk, Un lugar llamado Antaño, przekł. E. Rabasco, B. Wyrzykowska, Editorial Lumen, 2001. Wznowienie Prawieku zostało wydane przez Anagramę w 2020 roku. Do listy należy również dodać literaturę dziecięcą, z ilustracjami Joanny Concejo, tj. El alma perdida, Thule Ediciones, 2019. ↑
4. P. Czapliński, Zobaczyć widzenie, „Książki. Magazyn do Czytania”, czerwiec 2022, s. 100. ↑
5. O. Tokarczuk, Tłumacze, „Książki. Magazyn do Czytania”, czerwiec 2022, s. 43. ↑
6. Na podstawie wywiadów z tłumaczami Olgi Tokarczuk przeprowadzonych przez autorkę artykułu w maju 2022 roku. ↑
7. Warto podkreślić, że w tłumaczeniu na język kataloński wybrano tytuł Cos, który oznacza „ciało”. Jest to chyba jedyny tytuł, który nie odwołuje się do idei ruchu. Co ciekawe, wydanie katalońskie tak bardzo różni się od hiszpańskiego, że wielu czytelników kupowało oba wydania (Los errantes i Cos), sądząc, że są to dwie różne powieści Olgi Tokarczuk. W niniejszym artykule skupiam się wyłącznie na recepcji przekładu na język hiszpański. ↑
8. Na podstawie niepublikowanej rozmowy z Agatą Orzeszek przeprowadzonej w dn. 20 lipca 2022 roku. ↑
9. O. Tokarczuk, Sobre los huesos de los muertos, przekł. A. Murcia Soriano, Oceano/Hotel de las Letras, Meksyk 2015. ↑
10. A. Murcia Soriano, Olga Tokarczuk en español, „Letras Libres”, listopad 2019. ↑
11. P. Martínez Zarracina, En tránsito, „El Correo español”, 30.11.2019. ↑
12. Tak pisze o Tokarczuk Pilar Pastor w artykule Olga Tokarczuk: la sinuosa línea de las fronteras, „Claves de la Razón Práctica”, maj 2020, s. 171. ↑
13. E. Kobyłecka-Piwońska, Cómo dirías la verdad en polaco, „Clarín”, 19.10.2019. ↑
14. Tamże. ↑
15. E. Kącka, Dar bogini, „Miesięcznik Znak”, kwiecień 2020, nr 779, s. 7. ↑
16. E. Kobyłecka-Piwońska, dz. cyt. ↑
17. R. Narbona, Los errantes, „El Español El Cultural”, 25.10.2019, https://www.elespanol.com/el-cultural/letras/20191028/errantes/440207630_0.html, s. 12 [dostęp: 21.07.2022]. ↑
18. R. Narbona, dz. cyt., s. 12. ↑
19. O. Tokarczuk, Bieguni, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2020 (2007), s. 12. ↑
20. Tamże, s. 15 (w recenzji niedokładny cytat). ↑
21. Ten fragment wymaga sprostowania: recenzent dokonał skrótu: dzielnica powstała na terenie dawnego getta, a nie sam budynek. ↑
22. O. Tokarczuk, Bieguni, s. 12. ↑
23. R. Narbona, dz. cyt., s. 12. ↑
24. Tamże. ↑
25. A. Marchewka, Popatrz, wszystko już w tym świecie jest, „Miesięcznik Znak”, kwiecień 2020, nr 779, s. 19. ↑
26. A. Murcia, dz. cyt. ↑
27. Recenzja jest z dnia 2.11.2019, a rocznica przypadała 8/9.11.2019. ↑
28. M. Rebón, El Mundo y su movimiento perpetuo, „El País – Babelia”, 2.11.2019 [dostęp: 21.07.2022]. ↑
29. O. Tokarczuk, dz. cyt., s. 61. ↑
30. M. Rebón, El Mundo y su movimiento perpetuo, „El País – Babelia”, 2.11.2019 [dostęp: 21.07.2022]. ↑
31. Tamże. ↑
32. J.M. Martín Nogales, Razones para viajar, „Diario de Navarra”, 21.11.2019. ↑
33. F. Argüelles, Descifrando casualidades y señales, „El Comercio – Cultura”, 8.02.2020. ↑
34. P. Pastor, Olga Tokarczuk: la sinuosa línea de las fronteras, „Claves de la Razón Práctica”, maj 2020, s. 166. ↑
35. Tamże. ↑
36. Tamże. ↑
37. A. Marchewka, dz. cyt., s. 35. ↑
38. D. Ródenas, Conservar lo efímero, „El Periódico de Catalunya”, 9.11.2019. ↑
39. Á. López, Una nobel entre las ruinas socialistas, „La Razón”, 7.11.2019. ↑
40. Tamże. ↑
41. M. Monmany, Olga Tokarczuk, peregrina, „ABC – Cultural”, 9.11.2019. ↑
42. O. Tokarczuk, dz. cyt., s. 360. ↑
43. M. Monmany, dz. cyt. ↑
44. R. Baixeras, Las circunvalaciones, „El Cuaderno”, 20.01.2020. ↑
45. Z. Mikołejko, Między nadzieją a ciemnością, „Miesięcznik Znak”, kwiecień 2020, nr 779, s. 27–28. ↑

© by the author, licensee University of Lodz – Lodz University Press, Lodz, Poland. This articleis an open access article distributed under the terms and conditions of the Creative Commons Attribution license CC-BY-NC-ND 4.0 (https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/)
Received: 2.08.2022. Verified: 12.08.2022. Accepted: 22.08.2022.