GESTY (EMBLEMATY) WE WSTĘPNEJ TRANSLATORSKIEJ ANALIZIE TEKSTU LITERACKIEGO

GESTURES (EMBLEMS) IN THE PRELIMINARY TRANSLATIONAL ANALYSIS OF A LITERARY TEXT

EŁONA CURKAN-DRÓŻKA^*

https://orcid.org/0000-0002-5256-433X
Uniwersytet Łódzki
Wydział Filologiczny
Instytut Rusycystyki
Zakład Przekładu i Dydaktyki
90-226 Łódź
ul. Pomorska 171/173
elona.curkan@uni.lodz.pl

Głównym celem zajęć ze Wstępnej translatorskiej analizy tekstu (które są zajęciami obowiązkowymi w programie studiów magisterskich dla studentów pierwszego roku^[1]) jest opanowanie umiejętności pogłębionej, zorientowanej na przekład analizy tekstu literackiego. Po ukończeniu zajęć studenci powinni być przygotowani do przeprowadzenia samodzielnej analizy utworu, która umożliwiłaby im przystąpienie do tłumaczenia danego tekstu. Do analizy na zajęciach są wybierane prozatorskie utwory literackie o kilkustronicowej objętości, napisane w języku rosyjskim.

Wstępna translatorska analiza tekstu przebiega zgodnie z ustalonymi krokami i składa się z: wyszukiwania informacji o autorze, ustalenia tła historycznego (zarówno tekstu, jak i czasów, w których powstał), identyfikacji odbiorcy, uważnego czytania oraz próby pogłębionego zrozumienia tekstu, polegającej m.in. na wyodrębnieniu cech szczególnych utworu oraz stylu autorskiego wraz ze wskazaniem dominanty tekstu i proponowanej dominanty przekładu^[2]. Dane kroki prowadzą do bacznego przyjrzenia się następującym płaszczyznom tekstu: językowej, semantycznej, artystycznej i kulturowej.

Ważnym etapem pracy z tekstem jest również wizualizacja, ponieważ zaangażowanie wyobraźni w procesie interpretacji i analizy tekstu znacznie ułatwia dalszą pracę z utworem i prowadzi do głębszej refleksji. Podczas tego procesu studenci starają się wyobrazić otoczenie, w jakim są osadzeni bohaterzy, wygląd zewnętrzny postaci, ich stroje, sposób poruszania się i „sposób bycia”, mimikę towarzyszącą poszczególnym sytuacjom oraz jakie gesty są przez nich wykonywane. Zaangażowanie wyobraźni ułatwia próbę nakreślenia portretu emocjonalno-psychologicznego poszczególnych bohaterów (elementami którego są również zachowania niewerbalne) w celu pogłębionego zrozumienia natury wykreowanych przez autora postaci.

W procesie wizualizacji niektórych fragmentów tekstu, oprócz zmysłu wzroku, studenci angażują także pozostałe zmysły: zapach, smak, a czasami nawet dotyk. Percepcja tekstu na poziomie zmysłowym sprzyja nie tylko przybliżeniu zasad funkcjonowania bohaterów, ale i odczytaniu zakodowanych informacji kulturowych. Dany proces jest czasochłonny, wymaga dużej uważności i wrażliwości, w związku z czym przebiega wolno, zmuszając odbiorców do zwracania uwagi na detale. Niewątpliwą wartość zaangażowania wyobraźni i zmysłów podczas wstępnej translatorskiej analizy tekstu stanowi wypracowanie umiejętności spojrzenia na tekst oczami „drugiego autora”, którym staje się tłumacz. W znacznym uproszczeniu, oznacza to, że tekst oryginału na początku trzeba sobie wytłumaczyć.

W kontekście poszukiwania i wyobrażenia detali największym wyzwaniem dla studentów jest najpierw zauważenie, a następnie ustalenie znaczenia elementów kultury – są to „[…] elementy tekstu, które w szczególny sposób łączą się z kulturą danego kraju […] są charakterystyczne wyłącznie dla kultury wyjściowej, lub lepiej znane w kulturze wyjściowej”^[3]. Poszukiwania semantyczne są pracą żmudną, ponieważ prowadzą do coraz głębszych poziomów kultury oryginału, ukazując szerokie powiązania z realiami życia poszczególnych warstw społecznych w czasach (często) oddalonych od teraźniejszości. W celu zrozumienia znaczenia elementów kultury, które niosą w sobie duże pokłady zakodowanych przekazów, należy sięgnąć po informacje związane z odległą codziennością, uwzględniając odmienne (od kultury przekładu) modele zachowania. Jak trafnie zauważa M. Brocki, cytując N. Rapport, która „określa antropologię i literaturę jako analogiczne i powiązane ze sobą sposoby zapisu rzeczywistości społecznej, nie negując przy tym ich autonomii”^[4] – teksty literackie są pewnego rodzaju świadectwem norm społecznych właściwych dla danej kultury.

Do literatury jako źródła systemów zachowań niewerbalnych (w tym przypadku proksemicznych) sięgał również wybitny antropolog E. T. Hall (uważany za ojca proksemiki) podkreślając, że: „W świetle tego, czego dokonano z językiem, wydawało się prawdopodobne, że badania nad literaturą mogą dostarczyć takich danych o percepcji przestrzeni, które mógłbym skonfrontować z informacjami otrzymanymi z innych źródeł”^[5]. Zgodnie z rozważaniami wymienionych wyżej badaczy, autorzy tekstów literackich (czerpiąc inspiracje z otaczającej ich kultury) utrwalają, za pomocą szerokiego wachlarza środków artystycznych, typowe (dla swojej epoki oraz różnych warstw społecznych) sposoby zachowania, które dla odbiorców innej kultury mogą stanowić zapis „obcej” rzeczywistości.

Niewątpliwie jedną z grup realiów, która prowadzi do głębszego zrozumienia kultury oryginału i daje możliwość szerszych interpretacji, są elementy komunikacji niewerbalnej. W związku z tym, że gesty, mimika, paralangue^[6] (śmiech, westchnienia, potakiwania typu „uh”, „um” itd.), sposób poruszania się bohaterów, zachowania haptyczne, zachowania proksemiczne utrwalone w tekstach literackich, są ściśle powiązane z normami przyjętymi w kulturze oryginału. Poświęcenie im niewystarczającej uwagi w procesie analizy utworu literackiego może prowadzić do powierzchownej interpretacji, i dalej (przy założeniu powstania tłumaczenia) stać się przyczyną nieprzejrzystości lub nawet niezrozumienia przez tłumacza (a w konsekwencji również przez odbiorcę przekładu) tekstu (bądź poszczególnych jego scen).

Swoje rozważania nad analizą elementów niewerbalnych w tekście literackim chciałabym skoncentrować na gestach (poświęcając więcej uwagi emblematom). Z moich obserwacji, zgromadzonych podczas prowadzenia zajęć ze studentami, wynika, że w procesie interpretacji najczęściej pomijana jest właśnie ta grupa.

Od osób przystępujących do wstępnej translatorskiej analizy tekstu integracja różnych wyznaczników interakcji międzyludzkich wymaga dużego nakładu uwagi i wyobraźni. Jednak mimo uważnego czytania, gesty często pozostają poza świadomym odbiorem początkujących badaczy, w związku z czym bywają pomijane w procesie analizy. Dzieje się tak bynajmniej nie z powodu braku wystarczającej uwagi poświęconej tekstowi. Moim zdaniem przyczyn pomijania tej grupy elementów przy analizie może być kilka. Jedna z nich jest ściśle związana z naszą umiejętnością odczytywania sygnałów pozasłownych. Poszukiwania źródła tej przyczyny doprowadziły mnie do poszukiwania odpowiedzi na temat odbioru elementów niewerbalnych w tekście literackim. Odpowiedzi szukałam w literaturze naukowej poświęconej danemu zagadnieniu, m.in. w pracach antropologów i językoznawców^[7]. Zwróciłam się również do prac poświęconych kulturze, literaturze i filozofii^[8] oraz do badań dotyczących roli gestykulacji w twórczości poszczególnych autorów^[9].

Pierwsze zagadnienie, które wymagało zgłębienia, dotyczyło różnic w odbiorze komunikacji niewerbalnej odbywającej się w sytuacji bezpośredniej komunikacji od komunikacji utrwalonej w tekście literackim.

Jeśli przyjrzeć się odbieraniu elementów pozasłownych w komunikacji interpersonalnej, to pominięcie przez odbiorcę komunikatu ruchów twarzy i ciała, które towarzyszą wypowiadanym słowom (lub mogą występować samodzielnie, gdy nadawca się nie komunikuje), jest praktycznie niemożliwe, ponieważ: „Kiedy ludzie spotykają się z ludźmi […] wszyscy nieustannie odczytują zewnętrzne zachowania partnerów i kontrolują własne”^[10]. Jednak, według obserwacji naukowców, prowadzących badania nad komunikacją niewerbalną, proces odbierania tych komunikatów może przebiegać (i często przebiega) na poziomie nieświadomym^[11] – czyli odbiorca nie wie, że wie (odbiera ruchy ciała). Jeśli nie wypracowaliśmy jeszcze świadomości na temat złożoności procesów komunikacyjnych, nie wykluczone jest, że w tekście literackim gesty (i w ogóle sygnały niewerbalne) mogą zostać przez nas odebrane na poziomie nieświadomości, jako tło poszczególnych fragmentów scen. Stąd można przypuszczać, że jedną z przyczyn pomijania w analizie utworu elementów pozasłownych (lub części z nich), mimo nadania im formy werbalnej, może być odbieranie ich na poziomie nieświadomości.

Kolejną z przyczyn pomijania gestów w analizie tekstu literackiego bywa błędne założenie, że gesty nie niosą w sobie zbyt wiele informacji, ponieważ najczęściej towarzyszą słowom, które przejęły cały ciężar informacyjny. Takie podejście znacząco zubaża rozumienie procesu komunikacji (a co za tym idzie również analizę wypowiedzi) i zawęża jej interpretację, ponieważ słowa i gesty są nierozerwalną całością „i tylko wspólna analiza zdarzeń mowno-gestualnych pozwala odpowiedzieć na pytania […] dotyczące natury i struktury myśli”^[12]. Przytoczone spostrzeżenie odnosi się do interpretacji bezpośrednich aktów komunikacji, jednak odbiór zachowania pozasłownego bohaterów literackich również można interpretować zgodnie z tą zasadą, która sprzyja szerszemu zrozumieniu replik poszczególnych postaci.

Warto podkreślić, że gestykulacja w utworze literackim prezentuje się nieco inaczej, niż w rozmowie toczącej się na żywo. Przede wszystkim tekst literacki jest pewnego rodzaju symulacją autentycznych rozmów, ograniczoną do narracji jednoosobowej (autorskiej), wybranej i przetworzonej (stworzonej) na potrzeby artystycznej kreacji świata. W związku z czym, gesty uchwycone i utrwalone w tekście nie są przypadkowe (bowiem zostały „wyselekcjonowane” przez autora), a skoro znalazły się w kręgu autorskiej uwagi nie jest wykluczone, że ich semantyka jest pogłębiona i może ilustrować charakterystyczne cechy wykreowanej postaci.

Odnotujmy również, że niewerbalne zachowania bohaterów często pozostają w ścisłym związku ze sceną. Autorzy czasami dopełniają opis elementów niewerbalnych wyrażeniami tłumaczącymi semantykę gestu. Jednak nie ma reguły na wprowadzenie przez autora słów objaśniających gest, w związku z czym, interpretacja sceny dialogowej z pominięciem znaczenia elementów pozasłownych staje się automatycznie niepełna lub nie do końca zrozumiała. Warto również podkreślić, że gesty mogą być wyrażone za pomocą frazy lub pełnej (a nierzadko również rozbudowanej) konstrukcji syntaktycznej.

Zaznaczmy, że autor może celowo personalizować, poddawać nacechowaniu lub wyróżniać gestykulację poszczególnych bohaterów. W przypadkach niektórych autorów można mówić nawet o indywidualnym systemie gestycznym, stworzonym na potrzeby danego utworu, lub będącym cechą wyróżniającą styl autorski (zazwyczaj w tym przypadku elementy pozasłowne wyróżniają się zwiększonym ładunkiem artystycznym i pogłębioną ekspresją). Dzieje się tak, na przykład, w twórczości F. Dostojewskiego, badacze podkreślają „szczególne” / „inne” / „niestandardowe” zachowanie motoryczne bohaterów jego powieści i opowiadań^[13]. Według obserwacji I. Biełobrowcewej w utworach F. Dostojewskiego: „Движение, мимика становятся критерием, определяющим личность героя, мерилом его ценности […]”^[14]. Autorka podkreśla też, że zachowania motoryczne i mimika postaci Dostojewskiego często odbiegają od naturalnych, odruchowych zachowań ludzkich, przybierając cechę charakterystyczną formy komunikacji wykreowanej przez autora postaci.

Natomiast, według K. Otewej, analizującej poetykę gestu w opowiadaniu Łagodna F. Dostojewskiego, dominacja milczenia w sferze komunikacji niewerbalnej, pozbawionej innych form kontaktu – dotyku, skracania dystansu, zróżnicowanych form wokalizacji, wręcz domaga się osobnej interpretacji^[15]. Przedłużające się milczenie w kontaktach małżeńskich, odznaczające się różnym ładunkiem emocjonalnym, w połączniu z brakiem innych kontaktów w sferze niewerbalnej, staje się wymownym sygnałem patologicznej relacji pomiędzy bohaterami.

Następnym błędnym założeniem wśród początkujących badaczy jest przekonanie, że elementy pozasłowne nie są nacechowane kulturowo (lub są tylko w niewielkim stopniu), a znaczne różnice w gestykulacji dotyczą przeważnie systemów porozumiewania się należących do odległych kultur. Być może nie do końca ukształtowana świadomość różnic kulturowych często prowadzi do chybionych przekonań, że w sferze komunikacji niewerbalnej niewiele może nas zaskoczyć, bowiem w obrębie kultur (szczególnie bliskich), gesty są wykonywane podobnie i mają zbliżoną semantykę^[16]. Innego zdania na ten temat jest J. Faryno, który podkreśla, że:

Противоположность этого типа поведения и жестов [неконтролируемых – Э. Ц-Д.] являют собой жесты и поведение контролируемые, которые образуют своеобразный «поведенческий язык», выработанный и санкционированный данным обществом. Такой „язык” или м а н е р ы, или э т и к е т, тоже предполагают целый набор поведений, выражающих спонтанные реакции, но, заметим, такая спонтанность спонтанна только для носителей данного этикета, но она чисто условна и вовсе не спонтанна для внешнего наблюдателя. Так, например, отчаяние может выражаться вырыванием волос или раздиранием одежды. Для отчаявшегося, несомненно, это наиболее спонтанное и наименее контролируемое поведение. Но для носителей иной культуры, иного репертуара жестов и поведений это будет всего лишь условное выражение отчаяния: в одних культурах отчаяние невозможно выразить при помощи вырывания волос, а в других, наоборот, невозможно быть подлинно отчаянным без такого вырывания^[17].

Biorąc pod uwagę wszystkie przytoczone rozważania jeszcze raz warto zaznaczyć, że zachowania gestyczne będące częścią tożsamości kulturowej, powinny być interpretowane jako integralna część sposobu wyrażania myśli przez przedstawicieli danej kultury.

Ze wszystkich rodzajów gestów, najbardziej powiązane z kulturą są emblematy, zgodnie z przyjętą klasyfikacją są to „gesty, które mają stałą określoną formę i pewne cechy językowe. Są znakami kulturowo skonwencjonalizowanymi, które często mają swój odpowiednik językowy […]”^[18]. W celu zaznaczenia powiązania emblematów z kulturą oryginału posłużę się jeszcze jedną definicją:

Gesty emblematyczne (czyli symboliczne lub kulturowe) to arbitralne i konwencjonalne znaki o ustalonej formie, używane świadomie, zastępujące dane słowa i frazy oraz wykazujące cechy językowe. Emblematy są powszechnie rozumiane przez rodzimych użytkowników języka, często posiadają własną nazwę i bywa znana ich historia użycia w danej kulturze. To pełnowartościowe akty komunikacji, których znajomość może być wyznacznikiem poziomu znajomości języka i kultury […]^[19].

Dalej chciałabym zaprezentować dwa przykłady występowania emblematów w tekście literackim.

Pierwszy z nich dotyczy gestu, który funkcjonował w kulturze rosyjskiej w latach 50.–60. Obrazował on poszukiwania trzeciej^[20] „brakującej” osoby, która chciałaby dołączyć do dwóch pozostałych w celu wspólnego wypicia alkoholu poza domem, czyli w przestrzeni publicznej, ale ukrytej przed zasięgiem wzroku (najczęściej na klatce schodowej, w bramie, na strychu lub za garażem), ponieważ dany sposób spożycia wysokoprocentowych trunków nie był dobrze odbierany przez społeczeństwo. Poszukiwania chętnego (ten gest funkcjonował wyłącznie wśród mężczyzn) odbywały się w różnych miejscach, czasem w pobliżu sklepów spożywczych. W słowniku gestów rosyjskich^[21] – emblemat „szukamy trzeciego„ (ищем третьего) jest opisany jako gest wykonywany za pomocą palców dłoni – wskazującego i środkowego – ułożonych w charakterystyczny sposób przypominający nożyce, pozostałe palce są schowane pod ubraniem. Dany emblemat, zastępujący propozycję słowną, pojawia się w tekście literackim W. Aksionowa Папа, сложи! (1962). Scena prezentuje obserwację ojca (byłego piłkarza), który wybrał się ze swoją sześcioletnią córeczką na spacer po dzielnicy, niedaleko stadionu piłkarskiego:

Возле гастронома стояли два «ханурика» из дома No 16, молчаливые и спокойные. Они заложили руки за борта пиджаков и перебирали высунутыми наружу двумя пальцами. Искали, стало быть, третьего в свою капеллу^[22].

W danym fragmencie można zauważyć, że autor opisuje i częściowo tłumaczy gest, ale robi to w sposób metaforyczny, porównując poszukiwania „trzeciego chętnego” do poszukiwań brakującego członka do zespołu muzycznego. Dany gest jest nieznany polskiemu odbiorcy^[23], ponieważ nie występuje w kulturze polskiej oraz nie można go zastąpić innym gestem o zbliżonej semantyce, w związku z czym bez wiedzy o realiach kulturowych i dokładnego wytłumaczenia semantyki gestu zrozumienie przytoczonego fragmentu będzie zaburzone, a opisana scena straci logiczne wytłumaczenie^[24]. Poza tym warto podkreślić, że wykorzystany przez autora w tekście emblemat bezpośrednio odsyła do sytuacji społecznej minionej epoki i stanowi ważny element interpretacyjny, który pomoże odtworzyć tło kulturowe funkcjonowania rosyjskiego społeczeństwa, i dzięki temu lepiej zrozumieć realia życia na początku lat sześćdziesiątych ubiegłego stulecia.

Następny przykład ilustruje gest, który pochodzi z obniżonego rejestru językowego, ponieważ najprawdopodobniej wywodzi się z żargonu więziennego. Gdy nadawca przysięga, że mówi prawdę^[25], pomijając ujęcie tego faktu w słowa – może zastąpić komunikat słowny gestem (lub użyć nazwy gestu). Opis danego emblematu (зуб даю) jest następujący: „Zahaczenie na moment czubkiem kciuka zamkniętej dłoni o przedni ząb górnej szczęki, a następnie energiczne zsunięcie kciuka z zęba […]”^[26]. Przez znanego rosyjskiego autora S. Dowłatowa został on wykorzystany w opowiadaniu Солдаты на Невском (1980)^[27] w scenie dialogu dwóch wojskowych (starszych szeregowych). Jeden z nich – Riabow – jest wiejskiego pochodzenia, drugi zaś – Gajenko – pochodzi z dużego miasta, gdzie należał do światka wyrostków z szemranej okolicy (o czym dowiadujemy się już na początku opowiadania^[28]). W przytoczonej poniżej scenie Gajenko zapewnia Riabowa, że spodobał się studentce, którą odwiedzili będąc na przepustce:

Некоторое время друзья шли молча.
– А ты ей, видать, понравился, – осторожно начал Гаенко.
Рябов недоверчиво взглянул на него и промолчал.
– Зуб даю, – поклялся Гаенко, – знаешь, как она на тебя смотрела?
Он выпучил глаза, изобразив всем своим видом женский трепет.

W danym fragmencie gest nie jest opisany, została przywołana jego nazwa (зуб даю) poparta czasownikiem – przysiągł. Użycie akurat tej nazwy gestu zmienia charakter „zwykłego” zapewnienie o swojej prawdomówności na rodzaj przysięgi, bezpośrednio odsyłającej do żargonu więziennego. Warto podkreślić, że wykorzystanie emblematu przez daną postać uzupełnia jej charakterystykę nie tylko w sferze komunikacji słownej (w której często pojawiają się żargonizmy), lecz również w komunikacji na poziomie gestycznym (choć do końca nie wiemy, czy gest został również wykonany, czy została użyta tylko jego nazwa), co sprawia, że portret bohatera jest budowany konsekwentnie i staje się spójny w odbiorze. Poprawne rozpoznanie znaczenia i obniżonego rejestru emblematu będzie miało wpływ na zrozumienie zachowania bohatera, jak również pogłębi jego portret społeczno-psychologiczny. Natomiast bez sięgnięcia po te informacje znaczenie sceny może być odebrane niewłaściwie oraz pozbawić odbiorcę wychwycenia aluzji autora do porteru wojskowego, która ujawnia się w sposobie gestykulacji.

Jakie zatem funkcje pełnią gesty w tekście literackim^[29]? Za pomocą mowy ciała (lub dzięki niej) autor przede wszystkim przekazuje istotne dla interpretacji danej sceny informacje o stanie emocjonalnym bohaterów, ich pozycji społecznej oraz pochodzeniu, buduje nastrój wypowiedzi, podkreśla te momenty narracji, na których chce skupić uwagę odbiorcy. Mowa ciała może wyprzedzać przekaz werbalny lub znacząco go uzupełniać, dając czujnemu odbiorcy możliwość zauważenia całego spektrum dodatkowych sensów, uwypuklając zabarwienie emocjonalne mającej nastąpić reakcji słownej. Gesty niewątpliwie są integralną częścią portretu bohatera literackiego. Niezwykle interesujące w autorskiej kreacji postaci staje się zaznaczenie spójności w zachowaniach werbalnych i pozawerbalnych. W związku z powyższym pogłębiona percepcja zmysłowa obejmująca wszystkie płaszczyzny tekstu literackiego stanowi nieodłączny element pogłębionej wstępnej translatorskiej analizy tekstów literackich.

Literatura naukowa, po którą sięgnęłam, szukając odpowiedzi na pytanie dotyczące interpretacji, a właściwie pominięcia w procesie interpretacji gestykulacji, doprowadziła mnie do następujących konkluzji. Bez wyrobienia świadomości w odbiorze elementów komunikacji niewerbalnej ich zauważenie w tekstach literackich może stanowić duże wyzwanie. Wiedząc, że komunikacja gestyczna jest równie ważnym nośnikiem informacji co słowa, w procesie interpretacji warto poświęcić jej szczególną uwagę. Ścisłe powiązanie zachowań gestycznych z kulturą oryginału nadaje tekstom literackim rolę świadectw przyjętych norm właściwych dla danej epoki / społeczności, a zadaniem uważnego odbiorcy staje się wydobycie ukrytych znaczeń z elementów komunikacji niewerbalnej.