Acta Universitatis Lodziensis. Folia Linguistica

RECENZJA: Ewa Młynarczyk, "BIEDA jako polski koncept językowo-kulturowy", Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Pedagogicznego, 2021, ss. 320

Rafał Zarębski — 2023-12-30

RECENZJA: Paulina Michalska-Górecka, "Muncerianie, rakowianie, tropiści. Nazwy sekwatywne w polszczyźnie XVI wieku", Poznań: Wydawnictwo „Poznańskie Studia Polonistyczne”, 2021, ss. 322

Danuta Kowalska — 2023-12-30

Polskie ekwiwalenty greckich leksemów έκκλησία ‘społeczność wezwanych’, μετάνοια ‘nawrócenie’, μετανοέω ‘nawracać się’, βάπτισμα ‘obmycie’, βαπτίζω ‘obmywać’ w renesansowych antytrynitarskich przekładach Nowego Testamentu jako leksykalne wyznaczniki wspólnoty konfesyjnej

Tomasz Lisowski — 2023-12-30

Prezentowana analiza dystrybucyjno-kontekstowa polskich ekwiwalentów greckich leksemów, uznanych w polemikach religijnych doby reformacji za leksemy istotne doktrynalnie: έκκλησία ‘społeczność wezwanych’, μετανοέω ‘nawracać się’, μετάνοια ‘nawrócenie’, βαπτίζω ‘obmywać’, βάπτισμα ‘obmycie’ w renesansowych przekładach Nowego Testamentu, które powstały w kręgu antytrynitarskiej wspólnoty braci polskich – Biblia Szymona Budnego (1572), Nowy Testament Szymona Budnego (1574), Nowy Testament Marcina Czechowica (1577), Nowy Testament rakowiecki (1606) ma na celu ocenę ich odrębności leksykalnej na tle renesansowych przekładów dokonanych we wspólnotach trynitarskich – katolickiej i ewangelickiej.

Leksemy zbor, zborowy, pokajanie, kajanie się, kajać się, pokajać się, ponurzenie, nurzanie, ponurzyć, nurzać są partykularnymi dla renesansowych translacji antytrynitarskich polskimi ekwiwalentami tych greckich leksemów. Zestawienie ich z podstawieniami wprowadzonymi do renesansowych przekładów zarówno kręgu katolickiego, jak i kręgu ewangelickiego, pozwala widzieć w nich leksykalne wykładniki antytrynitarskiej wspólnoty doktrynalnej – unitarnej, anabaptystycznej i kongregacjonistycznej. Leksemy te jako efekt dociekań filologiczno-egzegetycznych tłumaczy Nowego Testamentu z języka oryginalnego (greckiego) ostatecznie zyskują status antytrynitarskich terminów religijnych.

Wspólnotowy wymiar dawnego dyskursu naukowego (XVI–XVII wiek)

Artur Rejter — 2023-12-30

Artykuł stanowi próbę opisu wymiaru wspólnotowego dawnego dyskursu naukowego na przykładzie zielników polskich z XVI i XVII wieku. Metodologiczne podstawy pracy stanowią przede wszystkim założenia lingwistyki dyskursu. Wyodrębniono trzy typy wspólnoty: wspólnota uczonych, wspólnota lekarzy, wspólnota etniczna, a następnie wskazano ich językowe i tekstowe eksponenty. Opisane wspólnoty mają odpowiedni charakter: profesjonalny i specjalistyczny, praktyczny i zawodowy oraz kulturowy. Przeprowadzone analizy doprowadziły do wniosku o ważnym wspólnotowym aspekcie dawnego dyskursu naukowego, czerpiącego z podstaw obcych, ale też zawierającego elementy rodzime.

„[...] społeczeństwo nasze straciło jednego z najzacniejszych swych członków”. Poznawcze aspekty sylwetki wspomnieniowej (na podstawie tekstów z „Wędrowca”)

Magdalena Pietrzak — 2023-12-30

Przedmiotem analiz są wybrane zagadnienia utrwalone w sylwetkach wspomnieniowych na poznawczym poziomie gatunku. Poziom ten obejmuje tematykę i sposób jej przedstawienia, czyli przyjęty punkt widzenia, perspektywę oraz porządek aksjologiczny. W analizach uwzględniono te treści, które odwołują się do wspólnotowych uwarunkowań życia (i śmierci) przedstawianych osób. Przedmiotem ekscerpcji uczyniono ponad 30 roczników „Wędrowca” z lat 1863–1899, a w celach porównawczych przywołano inne tytuły prasy warszawskiej. Analizy dowiodły, że sposobem zaakcentowania społecznego wymiaru śmierci było zwrócenie uwagi na liczbę uczestników pogrzebu (aspekt ilościowy) oraz zaznaczenie straty, jaką ponosiło społeczeństwo (aspekt jakościowy) ze śmiercią osoby. Analizowane teksty uwidoczniły różnice w charakteryzowaniu zmarłych kobiet i mężczyzn. Wspólne natomiast było nasycenie tekstów leksyką aksjologiczną (głównie słownictwem oceniającym i waloryzującym).

Słownictwo uczniów szkół galicyjskich z przełomu XIX i XX wieku (na tle ówczesnych gwar uczniowskich z innych regionów)

Jarosław Pacuła — 2023-12-30

Przedmiotem opisu uczyniono historyczny socjolekt uczniowski z terenów dawnej Galicji, przedstawiając go na tle gwary uczniowskiej funkcjonującej w innych regionach. Podstawą ekscerpcji materiału stały się następujące teksty przedstawiające stan gwary uczniowskiej z XIX wieku: Henryka Ułaszyna Przyczynki leksykalne. Tom 2. Trzy gwary uczniowskie: wielkopolska, królewiacka, galicyjska oraz Franciszka Magiery Gwara uczniowska krakowska. Zgromadzony materiał leksykalny przedstawiono w podziale na kategorie tematyczne, a także omówiono go pod względem technik nominacyjnych. Ponadto zasób słownictwa galicyjskiego skonfrontowano z notacjami dotyczącymi innych regionów (Królestwa Kongresowego i Wielkopolski), wskazując w ten sposób na istnienie słownictwa o charakterze ponadlokalnym. W tym celu sięgnięto do opracowań rejestrujących słownictwo uczniów z tzw. Kongresówki i Wielkopolski: wspomnianego już tekstu Ułaszyna, pracy Ignacego Wolanowskiego Gwara uczniów lubelskich z lat 1875–1885 oraz opatrzonego inicjałami „J.K.” artykuliku Przyczynek do gwary uczniowskiej z Warszawy. Autor przedstawił również zagadnienie zmienności i trwałości słownictwa uczniowskiego, konfrontując zgromadzony materiał z notacjami występującymi w opracowaniach z okresu międzywojennego: Ignacego Schreibera O gwarze uczniowskiej, Franciszka Gucwy Gwara uczniowska w Lublinie oraz Edwarda Klicha, Piotra Ciuły i Włodzimierza Czarneckiego Przyczynki do gwary uczniowskiej w Poznaniu i Trzemesznie.

"Kto ja jestem, Polak mały i tczewianin zagorzały…" – konceptualizacja wspólnoty / wspólnot w utworach młodych mieszkańców Kociewia

Izabela Kępka — 2023-12-30

Celem artykułu jest ukazanie językowej konceptualizacji wspólnoty w pracach konkursowych dzieci i młodzieży z Kociewia. Analizy wykorzystują teorię lingwistyki kulturowej Janusza Anusiewicza, a także koncepcję językowego i tekstowego obrazu świata. Badania uwzględniają również punkt widzenia i perspektywę nadawcy. Analiza materiału językowego wykazała, że konceptualizacja wspólnoty zawarta w juweniliach ujmowana jest w dwóch perspektywach: wspólnoty ludzkiej i wspólnoty człowieka z miejscem. Tekstowa kreacja tej pierwszej (dotycząca albo wspólnoty rodzinnej, albo środowiskowej) oparta jest przede wszystkim na występowaniu podmiotu mówiącego najczęściej w 1 os. l. mn. i stosowaniu zaimka dzierżawczego nasz. Wykorzystana została też leksyka wartościująca, nazywająca tradycje rodzinne, a także wypowiedzi o charakterze deklaracji. W drugiej perspektywie - wspólnoty człowieka z miejscem przeważa stosowanie form 1 os. l. poj. czasowników oraz zaimka osobowego mój. Tę konceptualizację cechuje silny emocjonalizm wyrażony leksyką wartościującą, określającą stany emocjonalne nadawcy. Ogólnie jednak repertuar środków językowych wykorzystanych przez autorów analizowanych juweniliów jest skromny.

„Niedaleka Ukraina…” Choronimy związane z Ukrainą w polskiej frazeologii

Agnieszka Piela — 2023-12-30

Przedmiotem opisu w artykule są związki wyrazowe (frazeologizmy, przysłowia) mieszczące w swoim składzie leksykalny komponent choronimiczny dotyczący Ukrainy, np.: niedaleka Ukraina, Na Ukrainie niejeden ginie, jak na Pobereżu, Na Podolu pszenica bez kąkolu. Celem rozważań jest ogląd zapomnianych i występujących we współczesnej polszczyźnie jednostek frazeologicznych, w których zapisane zostały informacje o wielowiekowych polsko-ukraińskich kontaktach językowych. Prezentowany w tekście materiał stanowi dowód, że frazeologia onomastyczna stanowi cenne źródło wiedzy o kulturze i dziejach naszego narodu.

Językowe środki ekspresji w historycznych inskrypcjach nagrobnych (na przykładzie polskich nekropolii katolickich Podola)

Olena Havryliuk — 2023-12-30

Przedmiotem analiz prezentowanych w artykule są historyczne polskie inskrypcje nagrobne z obszaru Podola, czyli dawnych Kresów Wschodnich. Jako tekst kultury i komunikat językowy inskrypcje mają cechy powiązane ze specyfiką określonej wspólnoty użytkowników. Analizie poddałam niezbadane dotąd napisy nagrobne zachowane na nekropoliach ulokowanych na terenie Ukrainy (z obwodów: сhmielnicki, żytomierski, winnicki), pochodzące z XIX i początków XX wieku. Są one charakterystyczne dla wspólnoty kulturowo-komunikacyjnej, którą na Podolu wyróżniało pochodzenie polskie i katolicyzm. Inskrypcje zebrano drogą osobistej eksploracji. W analizach skupiono się na funkcji ekspresywnej inskrypcji, która służy wyrażaniu emocji nadawcy – fundatora. Opisano wykładniki emocji na poziomie leksykalnym a także środki graficzne podporządkowane tej funkcji. Opisano m.in. nazwy z pola znaczeniowego smutku, zdrobnienia, metafory eufemizujące śmierć, emocjonalne epitety i apostrofy, a także środki graficzne: wykrzykniki, wielkie litery. Fundator napisu nagrobnego przedstawiał zmarłego pozytywnie i tworzył taką emocjonalną charakterystykę za pomocą powtarzalnego zbioru środków leksykalnych – zarówno w historycznych przykładach inskrypcji z Polski, jak i z Ukrainy (dawnych Kresów Wschodnich).

Profilowanie obrazu człowieka w językach polskim i rosyjskim (na podstawie materiału leksykograficznego)

Krystian Jachimczak — 2023-12-30

Celem opracowania jest rekonstrukcja sposobu profilowania obrazu człowieka w polsko- i rosyjskojęzycznym obrazie świata na podstawie wybranych źródeł leksykograficznych od 1 poł. XX wieku do przełomu wieków XX i XXI. Podstawę materiałową stanowią dane zaczerpnięte z artykułów hasłowych leksemów należących do gniazda słowotwórczego człowiek, tj. człowiek, człowieczeństwo, człowieczy, człowiecze oraz ludzie, lud, ludzki, ludzik. Badałem także ich rosyjskie odpowiedniki: человек, человечность, человечный, человеческий, человечий, люди, людской. Badania prowadzone były z zastosowaniem metodologii językowego obrazu świata. Zgromadzony materiał uporządkowany został za pomocą faset. Głównym celem badań było udowodnienie tezy, iż mimo że języki polski i rosyjski są bliskie genetycznie, a także geograficznie, to ze względu na odmienną historię uwidaczniają się pomiędzy nimi znaczące różnice w sferze pojęciowej. Rezultatem pracy jest potwierdzenie postawionej tezy: istnieją znaczące różnice między sposobami profilowania obrazu człowieka w językach polskim i rosyjskim, o czym świadczy odmienna hierarchia faset. W materiale polskojęzycznym reprezentowane największą liczbą przykładów są fasety: pochodzenie, sfera aksjologiczna, charakter, działalność, człowiek jako gatunek, natomiast w materiale rosyjskojęzycznym: relacje zawodowe, relacje ogólnoludzkie, charakter, sfera aksjologiczna, człowiek jako gatunek.

"Wspólnotowy", czyli jaki? – rozważania leksykograficzne

Jolanta Migdał — 2023-12-30

Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie słownikowej historii rzeczownika wspólnota i pochodzącego od niego przymiotnika wspólnotowy. Sprawdzimy, jak kształtowały się dzieje tych leksemów w polskiej leksykografii. W swoich rozważaniach wykorzystujemy dane zawarte w słownikach ogólnych języka polskiego, zarówno historycznych, jak i współczesnych.

Leksyka dwóch XVI-wiecznych antyreformacyjnych informatorów wyznaniowych w kontekście genezy tych druków („ikonoklasta” vs. „ikonomach”, „zmalowane” vs. „wykonterfetowane”, „gamratka” vs. „miłośnica”)

Paulina Michalska-Górecka — 2023-12-30

W roku 1561 wydano anonimowo dwa antyreformacyjne informatory wyznaniowe: Rodzay… i Wizerunk… Uwagę badacza zwracają zwłaszcza dwa fragmenty tych druków, gdyż są one zaskakująco podobne (są to jedyne aż tak zbieżne miejsca obydwu utworów). Celem artykułu jest analiza leksykalna owych fragmentów i próba odpowiedzi na pytanie, czy ustalenia językowe dostarczają argumentów pozwalających wyjaśnić relacje genetyczne analizowanych druków: tekst oryginalny – tłumaczenie – kompilacja? Pytanie to dotyczy zwłaszcza Wizerunku…, o którym wiadomo znacznie mniej niż o Rodzayu…
Analizie poddano trzy pary leksemów pokazujących odmienne rozwiązania leksykalne przyjęte przez anonimowych autorów: ikonoklasta vs. ikonomach, zmalowane vs. wykonterfetowane, gamratka vs. miłośnica.
Sformułowane wnioski wydają się potwierdzać niejęzykoznawczą tezę Zbigniewa Nowaka, że w przypadku Wizerunku… mamy do czynienia z kompilacją, jednak na tym etapie badań trudno o uszczegółowienie tej tezy.

Struktura opisu odzieży męskiej w początkach XIX wieku (na przykładzie nazw "koszula", "spodnie", "kamizela" || "kamzela" || "kamizelka" ||" kamzelka" || "westa" || "westka")

Aneta Müller — 2023-12-30

W artykule przedstawiono materiał leksykalny dotyczący słownictwa odzieżowego. Dane zostały wyekscerpowane z listów gończych opublikowanych w latach 1816–1836 w „Publicznym Donosicielu”, który był załącznikiem do „Dziennika Urzędowego Królewskiej Regencyi w Poznaniu”. Artykuł jest próbą przeanalizowania struktury opisu odzieży męskiej warstw niższych. Opisy strojów poszukiwanych osób niejednokrotnie były szczegółowe i wielopoziomowe, wskazywano w nich cechy (np. kolory) nie tylko samych części garderoby, ale także towarzyszących im elementów dodatkowych (np. guzików). Do analizy wykorzystano nazwy odzieży takie, jak: koszula, spodnie i kamizela || kamzela, kamizelka || kamzelka, westa oraz westka.

„Smogarnia”, „ciepletnicy”, „klimagedon” – derywaty słowotwórcze w warszawskim dyskursie o zmianach klimatycznych

Anna Pilińska — 2023-12-30

Artykuł przedstawia charakterystykę i analizę wybranych jednostek leksykalnych używanych w dyskursie dotyczącym zmian klimatu i zanieczyszczenia środowiska. Głównie są to wyrazy ekspresywne motywowane przez wyrażenia: klimat, ocieplanie klimatu, smog, zanieczyszczenia, transport w mieście. Tekst ma na celu pokazanie bogactwa wykładników formalnych służących wyrażaniu emocji w derywatach odnoszących się do ochrony środowiska i zmian klimatycznych.

”Zdawać się, zdać się” oraz ”wydawać się, wydać się” w „Lalce” Bolesława Prusa. Analiza semantyczno-składniowa i funkcjonalna

Agnieszka Zatorska — 2023-12-30

Artykuł poświęcono wybranym czasownikom mentalnym: zdawać się, zdać się oraz wydawać się, wydać się. Materiał wyekscerpowano z powieści Lalka Bolesława Prusa. Przykłady wybrano z różnych typów powieściowego tekstu. Wyróżniono zdania ze zrealizowanym argumentem x odpowiadającym odbiorcy stanu mentalnego w pozycji experiencera. Wyodrębniono również zdania bez wyeksplikowanego argumentu o semantycznej roli experiencera. Zbadano i obliczono, która z powieściowych postaci i jak często występuje przy rozpatrywanych czasownikach w roli odbiorcy stanu mentalnego. Przy czasownikach wydawać się / wydać się najczęściej w roli experiencera odnaleziono: Stanisława Wokulskiego, Izabelę Łęcką oraz Ignacego Rzeckiego, a obok zdawać się i zdać się rolę podmiotu doznającego odgrywali najczęściej Wokulski, Rzecki i panna Izabela. Według przyjętej metodologii badane czasowniki realizują bazową strukturę predykatowo‑argumentową P (x, q). Ukazano schematy składniowe realizujące tę wyjściową strukturę. Przyjrzano się realizacji treści wnoszonej przez argument propozycjonalny q. Zaznaczono obecność porównań i metafor w konstrukcjach z analizowanymi czasownikami.

Paremie internetowe w świetle genologii lingwistycznej

Anetta Gajda — 2023-12-30

Przysłowia jako tradycyjne formy folkloru od starożytności były formami podatnymi na przetwarzanie. Współczesne warianty paremii często jednak odbiegają od ich literalnego znaczenia, stając się narzędziem dyskursu publicznego i elementem subkultury, posługującej się kategorią kontrmówienia. W artykule autorka poddaje analizie teksty memów paremicznych, które w warstwie werbalnej odwołują się do tradycyjnych polskich przysłów. Celem badawczym jest sprawdzenie, czy specyficzne dla tej formy gatunkowej cechy kanoniczne zostały zachowane we współczesnych paremiach internetowych i czy spełniają one podobne funkcje. Analiza skupia się na kilku cechach prototypowych: w płaszczyźnie strukturalnej – na rozmiarach paremii, poznawczej – na metaforze, pragmatycznej – na modelach definicyjnych, stylistycznej – na rymach. Badania prowadzą do wniosku, iż funkcjonujące w sieci przysłowia, w swej specyficznej, polimodalnej formie przekazu (zawierającej warstwę ikoniczną oraz werbalną) często posiadają zmodyfikowaną strukturę, zachowując jednak poetykę i stylistykę typową dla form tradycyjnych. Często także pełnią nowe funkcje, ukazując dyskursywny obraz świata współczesnego.

Rola mediacji w nauczaniu języka polskiego jako obcego w edukacji akademickiej

Agnieszka Jasińska — 2023-12-30

Z roku na rok rośnie liczba studentów cudzoziemskich na polskich uczelniach. Wymusza to konieczność stworzenia programu nauczania języka polskiego do celów akademickich. W programie tym nie powinno zabraknąć zadań umożliwiających realizowanie działań mediacyjnych – opisanych w nowej wersji Europejskiego Systemu Opisu Kształcenia Językowego. Niniejszy artykuł przedstawia wytyczne dotyczące działań mediacyjnych w Europejskim Systemie Opisu Kształcenia Językowego oraz ich rolę w nauczaniu języka polskiego jako obcego w edukacji akademickiej.

Rola tłumacza i tłumaczenia na PJM na lektoratach języka angielskiego dla g/Głuchych – perspektywa lektora i studenta

Karolina Ruta-Korytowska — 2023-12-30

Artykuł podejmuje kwestie opisu roli i funkcji tłumacza polskiego języka migowego oraz tłumaczenia na język migowy na zajęciach lektoratowych z języka angielskiego dla studentów. Obecność tłumacza na lektoracie języka angielskiego wynika z dostosowań kształcenia do indywidualnych potrzeb komunikacyjnych niesłyszących studentów. Analiza wypowiedzi lektorki oraz studentów pozwoliła zobaczyć role i funkcje, jakie pełni tłumacz podczas zajęć z perspektywy osoby uczącej i nauczanej. Zanalizowane wypowiedzi uczestników zajęć lektoratowych umożliwiły autorkom artykułu wskazanie odmienności roli tłumacza na lektoracie od tłumaczenia rozumianego jako przekaz treści w języku zrozumiałym dla odbiorcy. Wnioski z analizowanego materiału pokazują, jak bardzo skorelowane są ze sobą role tłumacza języka migowego oraz asystenta kulturowego, który jest wsparciem nie tylko dla studenta, lecz nierzadko również dla wykładowcy.