Rycina 1. Mapa Kucowa z zaznaczeniem stanowisk archeologicznych oznaczonych numerami od 1 do 7.
https://orcid.org/0000-0001-6977-2525
https://orcid.org/0000-0002-9851-2324
Celem autorów niniejszego artykułu jest zaprezentowanie Czytelnikowi historii (przez A. Nierychlewską) i prahistorii (przez M. Olędzkiego) nieistniejącej już obecnie wsi Kuców, która do końca lat 80. XX w. znajdowała się i funkcjonowała między Bełchatowem a Kleszczowem, stanowiącym siedzibę gminy szczycącej się dziś gospodarnością i zasobnością, a której Kuców stanowił niegdyś integralną część[1]. Kres egzystencji wsi położył rozrost areału kopalnianego KWB „Bełchatów”, który, przesuwając się sukcesywnie w kierunku południowym, doprowadził do przeobrażenia tutejszego środowiska naturalnego i totalnego zaniku lokalnej ekumeny[2]. Ostatecznie wszelkie jej ślady materialne zostały usunięte z końcem roku 1993. Natomiast nieco wcześniej, bo już do roku 1991, wywłaszczono i przesiedlono wszystkich mieszkańców Kucowa, którzy rozproszyli się po okolicznych, większych ośrodkach, trafiając najczęściej do Kleszczowa, Bełchatowa lub Zelowa (Szczepankiewicz-Battek, 2017: 177). Przy czym należy dodać, że dzięki wojewódzkiej opiece konserwatorskiej, która tym razem stanęła na wysokości zadania, wymienione wyżej działania destrukcyjne poprzedzone zostały archeologicznymi badaniami wykopaliskowymi. Do ich precyzyjnego zlokalizowania i prawidłowego wytypowania przyczyniła się ponadto wcześniej podjęta fachowa prospekcja terenowa w ramach tzw. Archeologicznego Zdjęcia Polski, w skrócie zwanego AZP[3]. Wytypowane wówczas stanowiska archeologiczne prezentuje załączony tu szkic kucowskiej osady (ryc. 1). Samymi wykopaliskami i ich opracowaniem zajęły się dwa ośrodki badawcze działające w różnych okresach. Jako pierwsze miały miejsce badania na stanowiskach 7 i 2, które odbyły się w roku 1980, a które zrealizowała Pracownia Archeologiczno-Konserwatorska łódzkiego oddziału P.P. PKZ[4] pod kierownictwem mgra Andrzeja Wójcika. Druga transza badań przypadła natomiast na rok 1993, tzn. już po rozbiórce i całkowitym wyburzeniu pustostanów na terenie wsi. Badania te koncentrowały się na wielokulturowym i dość rozległym stanowisku nr 1 (ryc. 1), przy czym ich wykonawcą był w tym wypadku Ośrodek Naukowo-Konserwatorski P.P. PKZ z Poznania, kierowany przez dra Ryszarda Mazurowskiego. Rezultaty zasygnalizowanych działań zostaną omówione dalej, w części pracy pt. Prahistoria, podczas gdy informacje zawarte w jej części zatytułowanej Historia pochodzić będą ze źródeł archiwalnych pozyskanych metodą gabinetową, tj. za pomocą różnego rodzaju kwerend i analiz tekstów pisanych.
I wreszcie już na koniec niniejszych uwag wstępnych warto w kilku słowach powiedzieć o tym, jak w ogólnych zarysach przedstawiała się topografia i zabudowa wsi przed jej unicestwieniem, tzn. jeszcze w latach 80. XX w. i jaką zapamiętał współautor tego opracowania. Całość założenia miała charakter tzw. ulicówki, czyli dość równomiernie zabudowanego szeregu działek ciągnących się wzdłuż utwardzonej drogi gruntowej na przestrzeni ok. 1 km, szczelnie okupując obie jej strony (ryc. 1). Droga ta, o równoleżnikowym przebiegu, łączyła się na wschodnim skraju wsi z zorientowaną z kolei po linii północ-południe szosą asfaltową łączącą Kleszczów ze wsią Rogowiec. Natomiast jej wschodnie przedłużenie prowadziło do sąsiedniej wioski – Woli Grzymaliny, którą wspomnieliśmy w przyp. 2. Poza zwartą zabudową gospodarczą zarówno na północ, jak i na południe od niej znajdowały się wąskie pasma pól uprawnych poprzedzielane miedzami, które w południowo-wschodniej partii osiedla graniczyły z rozległymi łąkami. Ponadto na terenie samej wsi znajdował się murowany kościół neogotycki (ryc. 2), mleczarnia, sklep spożywczy i remiza Ochotniczej Straży Pożarnej. Jednym słowem, obowiązująca po dziś dzień standardowa wiejska infrastruktura. Z geomorfologicznego punktu widzenia usytuowanie Kucowa wpisywało się w obszar tzw. Kotliny Szczercowskiej i górnego dorzecza rzeki Widawki. W procesie rzeźbotwórczym tego terenu decydującą rolę odegrało zlodowacenie środkowopolskie, zwłaszcza stadiał warty, czego efektem stał się w tym wypadku krajobraz równinny z piaszczystą, mało urodzajną pokrywą glebową (bielice). A pomimo to, czy nawet na przekór temu, rolnictwo na omawianym obszarze rozwijało się od najdawniejszych czasów, na co, jak sądzimy, wpłynął wzmożony trud ludzki, a pośrednio także fakt wczesnego odlesienia tych ziem.
Jest kwestią dość oczywistą, że „historia” Kucowa nie może mieć formy i charakteru potoczystej narracji. Źródła stanowiące podstawę do jej rekonstrukcji są bowiem różnej kategorii i różnej jakości, wyrywkowe i fragmentaryczne, nie mówiąc już o tym, że dziś niejednokrotnie trudne do zweryfikowania. Pomimo to winniśmy odnotować, iż metryka historyczna Kucowa sięga dość odległych czasów, tj. bez wątpienia wieku XIV. Należąca do parafii w Sulmierzycach opisywana przez nas miejscowość znajdowała się wówczas w rękach prywatnych przedstawicieli rodziny Kuczewskich vel Kuczowskich, pieczętujących się herbem Poraj. Pod 1386 r. wymieniony został Spytko z Kuczewa (Spithco de Cuczow), a w 1398 r. – Tomisław Kuczewski (Thomislaus Kuczowsky) (Kozierowski, 1926: 216; Zajączkowski, Zajączkowski, 1966: 155–156). W 1411 r. Stanisław Kuczewski (Stanislaus Cuzewski) świadczy w Sieradzu na akcie fundacyjnym kaplicy w Strzałkowie, Mikołaj Kucz w 1414 r. w Kaliszu, a Dziersław z Kuczowa (Derslav de Cuczewo) w 1415 r. w Gnieźnie (Kozierowski 1926: 216; Boniecki, 1909: 101). Natomiast w połowie XV w. (1446 i 1455 r.) wymieniony został pochodzący z Kuczowa Stanisław Kucz (Boniecki, 1909: 101). Prawdopodobnie jego synem lub krewnym był Wojciech Kucowski rzecz jasna także z Kucowa, który w 1493 r. ożenił się z Anną Widawską. Zapisał on żonie 200 grzywien oprawy na pobliskiej Żłobnicy. Transakcją wiązaną wymieniony Wojciech w 1498 r. odebrał posag w wysokości 20 grzywien od swego teścia Gabriela Widawskiego herbu Awdaniec (Szymczakowa: 1998: 276–277). W Liber Beneficiorum Jana Łaskiego z początków XVI w. Kuców (Chuczow) wymieniony został wśród miejscowości niezmiennie należących do parafii w Sulmierzycach (Łaski, 1880: 490). W latach 1552–1553 pobór od 4 łanów w Kucowie płacił Paweł Kuczewski, który dziedziczył również dobra kleszczowskie. Działy w Kucowie i Kleszczowie należały także w tym czasie do nieznanego z imienia Niemojewskiego (Pawiński, 1883: 284). Według autorów herbarza „Rodzina” w 1570 r. właścicielami Kucowa i Kleszczowa byli synowie Pawła, bracia: Andrzej, Mikołaj, Stanisław, Hieronim i Krzysztof (Uruski, Kosiński, Włodarski, 1911: 163). Andrzej był opatem klasztoru świętokrzyskiego na Łysej Górze w latach 1539–1576. Jego rządy nie zostały dobrze ocenione. W źródle podano, że „żył rozwięźle, dobra zadłużył, zniszczył budowle; przez 37 lat rządził klasztorem, ale w tym czasie nic dobrego nie zrobił dla Łysej Góry” (Bartoszewicz, 1860: 186).
W XVI w., a konkretnie pod rokiem 1586, wymienieni zostali jeszcze Andrzej i Mikołaj, synowie Mikołaja z Kleszczowa, studenci Uniwersytetu Krakowskiego. W XVII w. z województwa sieradzkiego elekcję króla Jana Kazimierza podpisał Mikołaj Kuczewski, a z kolei obiór króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego – Franciszek Kuczewski, wybrany na komisarza skarbowego województwa sieradzkiego w Szadku (Boniecki, 1909: 101). Wymieniony Franciszek Kuczewski w latach 1670–1685 sprawował urząd podczaszego wieluńskiego. Zmarł dnia 23 lutego 1685 r. (Opaliński, Żerek-Kleszcz, 1993, nr 1666). Natomiast Jan i Mikołaj Kuczewscy w 1650 r. toczyli spory ze Stanisławem Grzymałą h. Grzymała z Woli Grzymaliny o zapisy na dobrach Kuców i Kleszczów (Zbiór Zygmunta Glogera, sygn. 29/678/0/2/147). W 1695 r. dzieci Jana z Kuczowa: Jozef, Stanisław, Wojciech, Anna Kochanowska, Konstancja Szwenderska, zostały pozwane przez księżnę Lubomirską, ale na jaką okoliczność nie wiemy (Boniecki, 1909: 101).
Wiek XIX przyniósł nową odsłonę dziejów Kucowa. „Majątek Kuców” stanowiący część dóbr kleszczowskich zakupiony został w 1818 r. przez gospodarzy rolnych pochodzenia czeskiego, wyznania ewangelicko-reformowanego będących potomkami „Jednoty Braci Czeskich” z osad Czermina i Tabora Wielkiego, wówczas administracyjnie należących do Śląska, a obecnie znajdujących się w gm. Bralin, pow. kępiński, w woj. wielkopolskim. Zakupu na rzecz grupy złożonej z gospodarzy dokonali wybrani przez nich przedstawiciele: nie wymienieni z imion – Pospiszyl i Arendt oraz Aleksander Petrozelin (Jelen, 1899: 1–2). Ten ostatni pośredniczył wcześniej, w 1802 r., w zakupie Zelowa dla czeskich osadników z tego samego Czermina i Tabora Wielkiego oraz ze Strzelina (Papuga, Gramsz 2003: 33–37). Początkowo wierni z Kucowa korzystali ze zboru ewangelicko-augsburskiego w Kleszczowie położonego bliżej niż zbór w Zelowie (Jelen, 1899: 1–2). W 1827 r. w Kucowie było 27 domów murowanych i 398 mieszkańców, a w latach 80. XIX w. 44 domów murowanych i aż 549 mieszkańców (Sulimierski, Chlebowski i Walewski, 1883: 840). Miejscowość Kuców wraz z pobliską Kolonią Nowy Folwark zaznaczone zostały na tzw. Mapie Kwatermistrzowstwa (Topogr. Karta Król. Pol., Kol. 2, Sek. 6), obrazującej stan z ok. 1830 r. (ryc. 3). W listopadzie 1852 r. mieszkańcy Kucowa wyznania ewangelicko-reformowanego, w liczbie 131 osób, podjęli decyzję o odłączeniu się od parafii kleszczowskiej i założeniu odrębnego zboru ewangelicko-reformowanego, który stał się filiałem parafii w Zelowie. Pierwszym administratorem zboru kucowskiego został ks. Aleksander Cerawski, a dom na nabożeństwa został wydzierżawiony od Karola Kumpolta. Już w dwa lata później, tj. w 1854 r., na terenie Kucowa wzniesiony został drewniany dom mieszczący izbę do odprawiania nabożeństw, mieszkanie dla kantora, szkołę parafialną oraz zabudowania gospodarcze. Wkrótce wymieniona izba stała się dla stale wzrastającej liczby wyznawców zbyt szczupła, podjęto zatem w 1858 r. decyzję o budowie murowanego kościoła, na który, jak się okazało, mieszkańcom osady przyszło jeszcze poczekać 35 lat. Do budowy murowanej świątyni w stylu neogotyckim przystąpiono bowiem dopiero w 1893 r. W tym czasie administratorem zboru w Kucowie był ks. Fryderyk Jelen. Budowę ukończono w 1895 r. (ryc. 2), a nowy kościół uroczyście poświęcono 17 czerwca 1896 r. (Jelen, 1899: 9–22).
Podczas I wojny światowej kościół w Kucowie został w 1914 r. w dużym stopniu zniszczony. Odbudowano go i ponownie poświęcono w 1919 r., a jeszcze przed II wojną światową w latach 1936–1937 wybudowano nowy dom zborowy z kancelarią i mieszkaniem dla kantora[5]. W czasie II wojny światowej dom parafialny zajęty został przez komisarza niemieckiego, uszkodzeniom uległ też kościół. W pierwszych latach po wojnie większa część społeczności kucowskiej pochodzenia czeskiego świadoma braku perspektyw w wyniszczonej wojną Polsce wyemigrowała do Czechosłowacji (por. Góral, b.d.w.).
Kolejny, ostatni już, fragment historii Kucowa zapoczątkowało odkrycie w 1960 r. złóż węgla brunatnego w pobliżu Bełchatowa. Budowa Kopalni Węgla Brunatnego Bełchatów oraz Elektrowni Bełchatów funkcjonującej od 1975 r. zabierała sukcesywnie tereny kolejnych wsi (Strachocki, 2010: 18, 25; Brzeziński, Gramsz, 2008: 117–127), a na początku lat 90. XX w. – o czym była mowa wyżej – przyszła także kolej na likwidację Kucowa. Dnia 30 czerwca 1991 r. nastąpiło zamknięcie kościoła w Kucowie i otwarcie parafii w Kleszczowie, gdzie jeszcze w sierpniu 1990 r. rozpoczęto budowę świątyni. Na nowe miejsce przeniesiono także szczątki zmarłych z kucowskiego cmentarza parafialnego. Wieś przestała istnieć.
Kiedy sięgniemy jeszcze głębiej w przeszłość, nasza wiedza dotycząca obszaru wsi musi się z konieczności oprzeć na wynikach przeprowadzonych in situ badań archeologicznych, o których wspomnieliśmy we Wstępie. Przy czym charakter ich ustaleń pozbawionych możliwości skonfrontowania ze źródłami pisanymi, których do omawianych tutaj, tak odległych czasów, nie posiadamy, ograniczy się do takich pojęć jak „epoki” i „kultury archeologiczne”[6], których cezury będą miały przybliżony i wyłącznie relatywny charakter. Dość dziwne musi się zatem wydać nie-archeologowi, że posiadając spore kwantum uzyskanej wiedzy na temat tego, jak odkrywane tu społeczności gospodarowały, jak mieszkały i jakimi się posługiwały narzędziami, to o samych ludziach dowiadujemy się niewiele i to w sposób pośredni. W tym nieco więcej o kwestiach społecznych (choćby przez materialne zróżnicowanie wyposażenia pochówków na odkrytym cmentarzysku, tj. na stanowisku 7), ale już zgoła nic lub bardzo niewiele na temat identyfikacji etnicznej omawianych niżej populacji, przyporządkowywanych wyłącznie do następujących po sobie kultur archeologicznych i prahistorycznych epok.
Najstarsze ślady egzystencji ludzkiej na terenie Kucowa zostały odkryte na stanowisku 1 (ryc. 1) i znalazły oddźwięk w publikacji A. Krzyszowskiego, badacza z Ośrodka Poznańskiego (Krzyszowski, 1995: 25–63). Mają one postać wykonanych z krzemienia narzędzi i ich półproduktów (ryc. 4), a także fragmentów naczyń ceramicznych (ryc. 5). Część z nich można łączyć z fazą wiórecką kultury pucharów lejkowatych[7] ogólnie przypadającą na połowę IV tysiąclecia p.n.e., pozostałe zaś z ciekawym i jednocześnie krótkotrwałym horyzontem kulturowo-chronologicznym, tzw. linijskim[8], który przypadł na przełom epoki neolitu z wczesną epoką brązu i kojarzony jest zazwyczaj z kręgiem kultur strefy leśnej. Z nim prawdopodobnie można także łączyć ślady trzech wzniesionych na planie koła, zapewne efemerycznych konstrukcji, czegoś w rodzaju szałasów czy być może jurt, charakterystycznych dla społeczeństw mobilnych, zbieracko-łowieckich albo parających się hodowlą. Nasza rycina przedstawia lepiej zachowane dwa z tego rodzaju obiektów (ryc. 6). Z kolei zlokalizowane na polach wsi Kuców stanowiska archeologiczne o numerach 3–6 (ryc. 1) dostarczyły nieco materiałów – głównie fragmentów ceramiki – wiązanych z kulturą łużycką z przełomu epoki brązu i żelaza. Ich kiepski stan i niewielka ilość wskazują na fakt niestabilnej i krótkotrwałej eksploatacji terenu przez przedstawicieli wymienionej kultury. Nota bene zajmującej w szczytowym momencie rozwoju pokaźne obszary Europy Środkowej (w tym niemal całą dzisiejszą Polskę) i charakteryzującej się występowaniem dużych cmentarzysk z urnowymi pochówkami ciałopalnymi oraz obecnością ufortyfikowanych grodzisk, z których najsławniejszym jest niewątpliwie wielkopolski Biskupin.
Intensywnych śladów osadnictwa dostarczyły natomiast stanowiska 7, 2 i 1 (to samo, na którym odkryto wspomniane materiały neolityczne) i które łącznie reprezentują jeden horyzont kulturowo-chronologiczny związany z kulturą przeworską o chronologii przypadającej na okres wpływów rzymskich. Stanowisko 7 okazało się być rozległą nekropolią liczącą 87 ciałopalnych pochówków – jamowych i popielnicowych – oraz dwa obiekty zinterpretowane jako miejsca, gdzie dokonywano kremacji, czyli tzw. ustryny. Kierował badaniami, a niedługo potem je opublikował, piszący te słowa, wówczas młody archeolog rozpoczynający swoją karierę zawodową (Olędzki, 1985: 33–125). Konsultantem prac był natomiast jego nauczyciel, wybitny znawca epok pradziejowych, profesor Jerzy Kmieciński, kierujący wówczas łódzką archeologią uniwersytecką. Zdecydowana większość odkrytych na cmentarzysku pochówków nie posiadała żadnego pośmiertnego wyposażenia, podczas gdy niektóre zawierały różnego typu przedmioty mówiące o tym, że pochowano w nich osoby nieco zasobniejsze, co, jak sądzimy, może świadczyć o ich wyższej pozycji społecznej (ryc. 7–10). Są wśród nich metalowe części ubioru (sprzączki, zapinki), wyprodukowane z rogu grzebienie, różnego typu ozdoby, np. wytworzone z brązu pierścionki i szklane paciorki, a także, choć nieliczne, elementy uzbrojenia. Wszakże niepodzielnie dominowała ceramika, w tym starannie wykonane naczynia z użyciem koła garncarskiego. Zróżnicowana typologia tych artefaktów i ich standardowe formy pozwalają na schronologizowanie całości, czyli de facto na ustalenie ramowych cezur użytkowania cmentarzyska. Te zaś dają się stosunkowo dobrze uchwycić. Używając nomenklatury archeologicznej, należy zatem stwierdzić, że prahistoryczna nekropolia kucowska funkcjonowała od schyłku fazy B2 do fazy C1b, co przetransponowane na tzw. chronologię absolutną może oznaczać czasokres zawarty między połową II w. a połową III w., czyli ok. 100-letni. To w porównaniu z innymi cmentarzyskami ludności kultury przeworskiej i w zestawieniu z faktem, iż rzeczona kultura rozwijała się na ziemiach polskich przez ok. 650 lat, nie stanowi szczególnie długiego okresu. Jak więc można przypuszczać (a są też na to przekonujące dowody, o których będzie mowa przy okazji kucowskiej osady) egzystująca w pobliżu nekropolii grupa ludzka, najpewniej krewniacza[9], po gospodarczym wyeksploatowaniu habitatu ewakuowała się na inne, z pewnością nieodległe tereny[10]. Powyższe wnioski uwiarygodnia okoliczność, że w odległości ok. 5 km na wschód od Kucowa, w miejscu, gdzie dziś znajduje się Góra Kamieńsk[11], odkryte zostało dużo większe cmentarzysko, przy czym również reprezentujące kulturę przeworską. Do literatury weszło pod nazwą Piaski, gdyż we wsi o takiej właśnie nazwie na nie natrafiono (Horbacz, Olędzki, 1983; Skowron, 1997: 11–154). Nekropolia ta licząca 353 groby w swojej początkowej fazie chronologicznej „zazębia się” z cmentarzyskiem kucowskim, później zaś funkcjonuje przez okres około 200-letni. Z niej np. pochodzi niezwykle cenny miecz rzymski z wizerunkiem legionowego orła umieszczonym u nasady klingi okazu (Horbacz, Olędzki, 1998: 19–30; tam też starsza literatura)[12].
Kończąc wątek funeralny i jego uwarunkowania, przejdźmy teraz do materiałów rzucających światło na funkcjonowanie kucowskiej osady z omawianego aktualnie okresu rzymskiego. Te zaś, jak wspomniano, zostały pozyskane na stanowiskach 1 i 2 (ryc. 1). W tym stanowisko 1, opublikowane przez H. Machajewskiego (1995: 65–139), ujawniło głównie część mieszkalną osady, a stanowisko 2, niepublikowane, jej areał produkcyjny[13]. Tę pierwszą prezentuje ryc. 11, przedstawiająca mnogość różnego typu obiektów, oczywiście na poziomie przyziemia, gdyż wszelkie konstrukcje, pierwotnie głównie drewniano-gliniane, nie miały szans przetrwania do współczesności. Poza tym jest ona owocem wizji interpretacyjnej monografisty stanowiska, nawiasem mówiąc obecnie w kilku kwestiach poddanej krytyce (Schuster, 2022: 114). Nie wchodząc głębiej w szczegóły, należy stwierdzić występowanie na osadzie obiektów należących do różnych kategorii. Są wśród nich niewielkie obiekty pierwotnie zagłębione w grunt, dawniej nie całkiem prawidłowo nazywane półziemiankami, relikty dwóch wolno stojących pieców, pozostałości licznych palenisk i małych jam, a także dwa duże zgrupowania śladów po wbitych słupach, odsłonięte we wschodniej partii eksplorowanego stanowiska. Układ i zagęszczenie tych ostatnich zdają się przemawiać za tym, że pierwotnie istniały w tym miejscu co najmniej dwa duże budynki halowe, stanowiące wówczas podstawowy typ domostwa na obszarze kultury przeworskiej (Skowron, 2014; Schuster, 2022: 3–159). Z kolei obecność mniejszych obiektów, zwłaszcza tych częściowo zagłębionych w ziemię, świadczy o bogatym życiu gospodarczym grupy zamieszkującej osadę, interpretuje się je bowiem jako różnego typu pracownie bądź magazyny. Zupełnie inny typ obiektów został odkryty – w liczbie kilkudziesięciu egzemplarzy – na pobliskim stanowisku 2 (patrz wyżej). Stanowiły je wydłużone jamy, owalne i prostokątne, o czarnym węglowym wypełnisku otoczone warstwą spieczonego na kolor pomarańczowo-czerwony piasku. Analogie podpowiadają, że były to tzw. mielerze, w których przepalono drewno z ograniczonym dostępem powietrza, co osiągano przykrywając paleniska darnią. Celem takiego działania było pozyskiwanie węgla drzewnego niezbędnego w dymarskim procesie wypału żelaza. Dymarek wprawdzie na osadzie nie odkryto, tym niemniej dość licznie występował w jej obrębie podymarski żużel, w postaci niewielkich grudek, świadczący o tym, że gdzieś poza osadą – co ze względów bezpieczeństwa wydaje się oczywiste – musiały się one znajdować. Inna przykuwająca uwagę kwestia polega na tym, że na jej terenie mobilia archeologiczne wystąpiły w relatywnie małej ilości, może z wyjątkiem ceramiki (ryc. 12), nawiasem mówiąc bardzo kiepskiej jakości i wyłącznie w postaci destruktów[14]. Wszystko wskazuje więc na to, że opuszczenie osady było zjawiskiem zaplanowanym i intencjonalnym, połączonym z zabraniem wszelkich ruchomości, które mogły mieć znaczenie dla dalszej egzystencji opuszczającej osadę grupy ludzkiej. Dodać jedynie wypada, że niniejsze spostrzeżenia dobrze korespondują z wnioskami wynikającymi z relatywnie krótkiego użytkowania cmentarzyska na stanowisku 7, o czym była już mowa wcześniej.
Tak więc przedstawione w niniejszym tekście okoliczności związane z kucowską osadą, funkcjonującą i opuszczoną w późnej starożytności (około połowy III w. n.e.), co też zdarzało się w okresach wcześniejszych, nieodparcie kojarzą się nam z późniejszymi, nowożytnymi i współczesnymi jej losami, a jednocześnie daje o sobie znać istotna i zasadnicza między nimi różnica polegająca na tym, że nikt już na to miejsce nie może powrócić. Bowiem miejsca takiego już nie ma.
Bartoszewicz, J. 1860. Kościół i klasztor świętokrzyski na Łysej górze. Tygodnik Ilustrowany 22, s. 185–187.
Błaszczyk, Z. 2000. Archeologiczne Zdjęcie Polski w województwie piotrkowskim. Katalog stanowisk. Piotrków Trybunalski: Towarzystwo Przyjaciół Miasta Piotrkowa Trybunalskiego.
Boniecki, A. 1909. Herbarz polski. Część 1. Wiadomości historyczno-genealogiczne o rodach szlacheckich. T. 13. Warszawa: Skład Główny Księgarnia Gebethnera i Wolffa. G. Gebethner i Sp. w Krakowie.
Brzeziński, K., Gramsz, A. 2008. Bełchatów. 120 impresji o rozwoju miasta. Łódź: Wydawnictwo Grako.
Góral, K. b.d.w. Parafia Ewangelicko-Reformowana w Kleszczowie. Historia parafii, https://kleszczow.reformowani.pl/historia/ (dostęp 12.02.2022).
Grzymałowie h. Grzymała. Spory prawne z Kuczewskimi o zapisy na dobrach Kuczew i Kleszczów (piotrkowskie). 1650. 1733. Archiwum Narodowe w Krakowie. Zbiór Zygmunta Glogera, sygn. 29/678/0/2/147, https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/ jednostka/-/jednostka/3099664 (dostęp 16.02.2022).
Horbacz, T.J., Olędzki, M. 1983. Cimetiére de la periode romaine á Piaski (Pologne Centrale). Inventaria Archaeologica 51. Łódź–Warszawa.
Horbacz, T.J., Olędzki, M. 1998. Roman Inlaid Swords. Journal of Roman Military Equipment Studies 9, s. 19–30.
Jelen, F. 1899. Opis historyczny zboru filjalnego ewangelicko-refermowanego w Kucowie. Warszawa: W drukarni Ferdynanda Ginsa.
Kozierowski, S. 1926. Badania nazw topograficznych na obszarze dawnej wschodniej Wielkopolski. T. A-O. Poznań: Nakładem Krajowego Instytutu Wydawniczego.
Krzyszowski, A. 1995. Osadnictwo neolityczne na stanowisku 1 w Kucowie, gm. Kleszczów, woj. Piotrków Trybunalski. Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna 37–38 (1991–1992), s. 25–63.
Lechowicz, Z., Olędzki, M. 2008. Osada ludności kultury przeworskiej odkryta w Wólce Domaniowskiej, gm. Przytyk, woj. mazowieckie (badania na stanowisku nr 6). W: A. Błażejewski (red.). Labor et patientia. Studia Archaeologica Stanislao Pazda Dedicata. Wrocław: Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego, s. 221–241.
Łaski, J. 1880. Liber beneficiorum archidioecesis gnesnensis societate litteraria posnaniensi. T. I. Gniezno: Sumptibus et typis J. B. Lange.
Ławecka, D. 2000. Wstęp do archeologii. Warszawa: Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego.
Machajewski, H. 1995. Osada ludności kultury przeworskiej na stanowisku 1 w Kucowie, gm. Kleszczów, woj. Piotrków Trybunalski. Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna 37–38 (1991–1992), s. 65–139.
Olędzki, M. 1985. Cmentarzysko z okresu rzymskiego w Kucowie, gm. Kleszczów, woj. Piotrków Tryb. (stan. 7). Acta Universitatis Lodziensis. Folia Archaeologica 7, s. 33–125.
Olędzki, M., Śmiszkiewicz-Skwarska, A. 2006. Ludność kultury przeworskiej w świetle antropologii fizycznej. Wybrane zagadnienia. W: A. Stępień-Kuczyńska, M. Olędzki (red.). Cultura et politica. Studia i rozprawy dedykowane Profesorowi Jerzemu Kmiecińskiemu. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 73–84.
Opaliński, E., Żerek-Kleszcz, H. 1993. Urzędnicy województw łęczyckiego i sieradzkiego XVI–XVIII wieku. Spisy. W: A. Gąsiorowski (red.). Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej XII–XVIII wieku. Spisy. Kórnik: Biblioteka Kórnicka.
Papuga, S., Gramsz, A. 2003. Zelów. Wspólnota nacji, wyznań, kultur. Łódź: Wydawnictwo Grako.
Pawiński, A. 1883. Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym opisana. Wielkopolska. T. II. W: Źródła dziejowe. T. XIII. Warszawa: Skład Główny Księgarnia Gebethnera i Wolffa.
Rutkowski, H. (red.). 1998. Województwo sieradzkie i województwo łęczyckie w 2 połowie XVI wieku. cz. I: Mapy, plany. W: S. Trawkowski (red.). Atlas historyczny Polski. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Historii PAN.
Schuster, J. 2022. Dom to nie tylko dach i cztery ściany… O budownictwie w późnej starożytności w Europie Północnej i Środkowej ze szczególnym uwzględnieniem ziem polskich. Wiadomości Archeologiczne 71, s. 3–159.
Skowron, J. 1997. Cmentarzysko kultury przeworskiej z późnego okresu wpływów rzymskich w miejscowości Piaski, gm. Kleszczów, woj. piotrkowskie – st. 1. Prace i Materiały Muzeum Miasta Zgierza 2, s. 11–154.
Skowron, J. 2014. Osada w działaniu. Osady ludności kultury przeworskiej w Polsce Środkowej od młodszego okresu przedrzymskiego do okresu wędrówek ludów. Poznań: Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich. Oddział w Poznaniu.
Strachocki, J., 2010. Gmina Kleszczów. Kleszczów: VEGA Studio Adv.
Sulimierski, F., Chlebowski, B., Walewski, W. 1883. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. IV, Warszawa: Druk „Wieku” Nowy Świat Nr 59.
Szczepankiewicz-Battek, J. 2017. Osadnictwo braci czeskich i morawskich w regionie łódzkim. Studia z Geografii Politycznej i Historycznej 6, s. 153–181. https://doi.org/10.18778/2300-0562.06.07
Szymczakowa, A. 1998. Szlachta sieradzka w XV wieku. Magnifici et generosi. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Topograficzna Karta Królestwa Polskiego wydana w r. 1843 z datą 1939, tzw. Mapa Kwatermistrzostwa. Skala 1: 126 000, https://www.wbc.poznan.pl/publication/533840 (dostęp 12.02.2022).
Uruski, S., Kosiński, A.A., Włodarski, A. 1911. Rodzina. Herbarz szlachty polskiej. T. VIII. Warszawa: Skład Główny Księgarnia Gebethnera i Wolffa.
Zajączkowski, S., Zajączkowski, S.M. 1966. Materiały do Słownika geograficzno-historycznego dawnych ziem łęczyckiej i sieradzkiej do 1400 roku. Cz. I. Łódź: Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
