Dyskusja na temat sofistyki mimo upływu dwu i pół millenium cały czas się toczy i daleka jest od rozwiązania ze względu na niezmienną aktualność problemów, które sofistyka podjęła. Zestaw zarzutów stawianych sofistom, takich jak odrzucenie kategorii prawdy i fałszu, zachęta do orzekania sprzecznego, przyjęcie „prywatności spostrzeżeń”, manipulacja słowem postrzeganym wyłącznie jako instrument perswazji i wypracowanie pokrętnych technik perswazyjnych, zerwanie z tradycją moralną, demoralizacja młodzieży, nauczanie za pieniądze, hedonizm, przyjęcie „prawa silniejszego” i wiele innych, jest do dzisiaj aktualny, a nazwa sofistyki pojawia się jako synonim zepsucia na ustach wielu, którzy w swoim przekonaniu stoją na straży tradycji moralnej i obiektywnych wartości^[1].

Jednym z ważnych aspektów dyskusji dotyczącej oceny sofistyki jest tzw. metoda „mów podwójnych” czy „dwu mów” (δύο λόγοι, ἄμφω τὼ λόγω, δισσοὶ λόγοι), określana również mianem metody „mów przeciwstawnych” (λόγοι ἀντικείμενοι, λόγοι ἐναντίοι), „antylogiki” (ἡ ἀντιλογική)^[2] czy „enantiologii” (ἡ ἐναντιολογία). Jest ona jedną z trzech metod (obok dialektyki i erystyki), które G.B. Kerferd w swojej wpływowej pracy The Sophistic Movement zaliczył do metod istotowo związanych z sofistyką (Kerferd 1981). Teza G.B. Kerferda dała impuls do badań nad źródłem i celem metod sofistycznych, które szczególnie w ostatnich dekadach stały się przedmiotem ożywionej dyskusji. Zarysy toczonej dyskusji oraz opracowanie stanu badań na temat antylogiki można znaleźć w moich wcześniej opublikowanych pracach poświęconych temu problemowi^[3].

Artykuł The Philosophical Basis of the Method of Antilogic (Nerczuk 2019b) omawia rozumienie i ocenę antylogiki w tradycji badawczej XIX i XX wieku, która traktowała metodę „dwu mów” jako wyraz żonglerki słownej zdemaskowanej już przez Platona i Arystotelesa. Wskazuje także na przełom, który w dyskusji na temat metod sofistycznych nastąpił wraz z ukazaniem się pracy G.B. Kerferda (1981: 59–67). W tradycyjnej perspektywie antylogika była utożsamiona z erystyką czy też uznana za element sofistycznej edukacji retorycznej i przeciwstawiona dialektyce Platońskiej jako metoda mająca na celu wyłącznie zwycięstwo w dyspucie. W świetle interpretacji G.B. Kerferda antylogika jest jedną z trzech podstawowych metod sofistycznych, mającą swe filozoficzne źródła, istotę i własne cele. Jak wywodzi G.B. Kerferd, fundamentem antylogiki jest opozycja dwu logoi wynikająca ze sprzeczności lub przeciwieństwa związanego ze światem zmysłowym^[4]. Odmiennie niż erystyka, antylogika „jest pewną określoną techniką, polegającą na tym, że wychodząc od danego logos, dajmy na to stanowiska zajętego przez przeciwnika w dyskusji, doprowadza do przeciwnego lub sprzecznego logos, w wyniku czego przeciwnik musi albo przyjąć oba logoi, albo przynajmniej porzucić swe pierwsze stanowisko”^[5].

Badania G.B. Kerferda wyznaczyły nowe pola dyskusji w interpretacji metody antylogicznej. Przede wszystkim (1) ukazały różnice w Platońskiej ocenie erystyki i antylogiki oraz zwróciły uwagę na znaczenie antylogiki jako metody budowania sprzeczności, rozumianej tak szeroko, że zawierała ona nawet tak charakterystyczną dla argumentacji Platońskiego Sokratesa formę elenchos (Kerferd 1981: 65–66). Wiążąc antylogikę oraz elenchos, G.B. Kerferd przełamał opozycję metody sofistycznej oraz sokratycznej, która była wypadkową intencji Platona budującego w dialogach opozycję między Sokratesem a sofistami. Według G.B. Kerferda antylogiczne są wszelkie procedury, które polegają na uwydatnianiu przeciwieństwa nie tylko w argumentacji, ale także w bytach czy faktach. (2) W swoim omówieniu wyodrębnił istotę ściślej rozumianej antylogiki polegającą na tym, że „argumenty przeciwstawne” wygłaszane są przez jednego mówcę, a nie przez dwie różne osoby^[6]. W ten sposób wyróżnił rozumienie antylogiki w węższym znaczeniu jako sposobu orzekania sprzecznych twierdzeń o danej rzeczy przez jedną osobę, a zatem wskazał na specyfikę metody wiązanej z Protagorasem i jego niezachowanymi traktatami pt. Antylogie, Sztuka erystyczna oraz zachowanym fragmentarycznie, anonimowym tekstem pt. Mowy podwójne^[7].

Jak trafnie ujął to M. Mendelson (2002: 85), uwagi zawarte w pracy G.B. Kerferda na temat antylogiki stały się „punktem odniesienia” („the critical standard”) wszelkich późniejszych rozważań. Chociaż pewne tezy pojawiały się już we wcześniejszych pracach^[8], to dzięki swej syntetycznej i przejrzystej formie praca G.B. Kerferda zwróciła uwagę na sam problem i wyznaczyła pewne rozumienie metody antylogicznej, wielokrotnie potem powtarzane w innych tekstach. Zainspirowała także rozważania na temat metod sofistycznych (często krytyczne wobec zbyt jednoznacznych i upraszczających problem tez Kerferda) podjęte w artykułach i książkach A. Nehamasa (1999), Mi Kyuoung Lee (2005), E. Schiappy (2003), M. Mendelsona (2002), F.D. Waltersa (1994)^[9], które potwierdziły fundamentalną wagę metody antylogicznej dla sofistyki oraz jej związek z myślą Protagorasa czy Gorgiasza.

Rozumienie metody mów przeciwstawnych jako sposobu argumentowania za i przeciw czy przedstawiania sprzecznych argumentów na temat danej tezy potwierdzają przekazy, które albo wskazują na Protagorasa z Abdery jako twórcę metody, albo, ogólniej, wskazują na związek antylogiki z sofistyką. Są wśród nich późnoantyczne przekazy doksograficzne Diogenesa Laertiosa, Klemensa, Seneki i Eudoksosa, przedplatońskie świadectwa zawarte u Arystofanesa i Eurypidesa, a także unikatowy przykład praktycznego zastosowania metody, jaki stanowi traktat pt. Mowy podwójne. Podstawowym źródłem jest także przedstawienie poglądów tzw. zwolenników zmienności w Platońskim Teajtecie, na których czele stoi Protagoras z Abdery.

W pracy Protagoras i antylogika zostały omówione przekazy doksograficzne, które poświadczają Protagorasową proweniencję metody „mów podwójnych”, wskazując wprost na sofistę jako na autora tej metody (Nerczuk 2020). Jednym z nich jest fragment zawarty w Żywotach Diogenesa Laertiosa, w którym czytamy, że sofista z Abdery „pierwszy powiedział, że w odniesieniu do każdej rzeczy istnieją dwa przeciwstawne sobie twierdzenia i jako pierwszy dowodził każdego z nich”^[10]. Według Klemensa Grecy twierdzą, że Protagoras był pierwszym, który przeciwstawiał dowolnemu twierdzeniu twierdzenie przeciwne^[11], a u Seneki czytamy, że „Protagoras powiada, iż w każdej sprawie można przemawiać za i przeciw, a więc także i w tej właśnie sprawie, czy każde zagadnienie może być omawiane z dwu stron”^[12].

Z przekazami Diogenesa, Klemensa i Seneki koresponduje, jak wskazuje W. Nestle (1940: 289), świadectwo Eudoksosa zawarte u Stefana z Bizancjum, u którego czytamy, że „Protagoras czynił słabsze słowo silniejszym, a uczniów instruował, jak tę samą osobę ganić i chwalić”^[13]. W opinii W. Nestlego opisywana przez Eudoksosa metoda jest praktycznym przykładem zastosowania „mów przeciwstawnych”. Potwierdzenie powyższych przekazów wskazujących na źródła metody „mów przeciwstawnych” w myśli Protagorasa stanowi to, iż wśród dzieł Abderyty wymienionych w katalogu Diogenesa Laertiosa wzmiankowany jest tekst o tytule Antylogie (Ἀντιλογίαι) w dwu księgach, który wspominany jest jeszcze dwukrotnie jako Ἀντιλογικοὶ λόγοι^[14].

O tym, iż metoda „mów przeciwstawnych” była jedną z retorycznych form wykorzystywanych w V wieku p.n.e., informuje nas szereg wczesnych, przedplatońskich przekazów (Nerczuk 2012). O popularności tej metody świadczą aluzje zawarte w Chmurach i Żabach Arystofanesa czy w tragediach Eurypidesa Antiope i Fenicjanki. Głównym świadectwem jest jednak fragmentarycznie zachowany, anonimowy traktat z początku IV wieku p.n.e. określany jako Mowy przeciwstawne (Dissoi logoi, Dialexeis).

Nawiązania do metody antylogicznej pojawiają się w komedii Arystofanesa Chmury. Strepsjades, który zgłasza się do szkoły Sokratesa, mówi, że Sokrates zna „dwie mowy” (ἄμφω τὼ λόγω), z których jedna jest „gorsza”, a druga „lepsza”. Wątek przeciwieństwa dwu λόγοι, słowa gorszego i lepszego, kulminuje w wielkim agonie mów przeciwstawnych, w którym ścierają się logos dikaios i logos adikos, reprezentujące archaia paideia i „nową modę”. W opinii uradowanego Strepsjadesa Fejdippides, po zakończeniu nauki u Sokratesa, dołączył do grona mędrców, stał się „eksarnetykiem i antylogikiem”, czyli mistrzem „zaprzeczania” oraz mistrzem w sztuce przedstawiania przeciwnej racji^[15]. Fejdippides uzyskał dzięki nauce u Sokratesa szczególną umiejętność posługiwania się „dwusiecznym językiem” (ἀμφήκης γλῶττα)^[16], który jest niczym miecz o dwu ostrzach^[17], wskutek tego, że pozwala obalić każdą z tez, wykazując jej przeciwieństwo.

Nawiązania do metody mów przeciwstawnych znajdujemy również w tragediach Eurypidesa. Pierwsza z dwu aluzji, na które chcielibyśmy zwrócić uwagę, zawarta jest w jednym z zachowanych fragmentów tragedii Antiope, której czas powstania określa się na lata 411–409 p.n.e. We fragmencie tym chór wypowiada słowa: „wszak w każdej sprawie dwa przeciwne zdania może przeciwstawić ten, kto tęgim mówcą [...]”^[18].

Badacze komentujący ten fragment są zgodni, że Eurypides wspomina w tym miejscu o sofistycznej metodzie „mów podwójnych”. W. Nestle dostrzega tu nawiązanie do Protagorasowego traktatu Antilogiai czy Antilogikoi oraz wskazuje na zbieżność z przekazem Diogenesa Laertiosa o Protagorasie, który był twórcą argumentacji za i przeciw dowolnej tezie (DK 82 6a)^[19].

Druga z interesujących wzmianek znajduje się w tragedii Eurypidesa Fenicjanki, która powstała w tym samym czasie co Antiope, w latach 410–409 p.n.e. Polinejkes, dyskutując z bratem Eteoklesem, wypowiada w niej zdanie:

Pojedynczy jest przekaz prawdy
I nie wymaga barwnych wymysłów;
Sama bowiem ma to, co stosowne; a mowa niesprawiedliwa
Będąc sama chora, wymaga mądrych leków^[20].

W. Nestle zauważa w tym fragmencie aluzję do metody „mów podwójnych”. Jak pisze niemiecki badacz, zwrot ἁπλοῦς μύθος („pojedyncza mowa”) jest domyślnie przeciwstawiany określeniu δισσοὶ λόγοι, czyli „mowom podwójnym”, i jest przejawem opozycji wobec λόγοι ἀντικείμενοι „w znaczeniu Protagorasowym” (Nestle 1940: 290).

Najważniejszym świadectwem pochodzącym z tego okresu jest anonimowy traktat, który – na podstawie tytułu widniejącego w rękopisach – określa się bądź jako Dialexeis, bądź też mianem Dissoi logoi, pochodzącym od zwrotu „przedstawiane są dwie mowy” (δισσοὶ λόγοι λέγονται), który rozpoczyna każdą z czterech pierwszych części traktatu. Na podstawie słów anonimowego autora, który wspomina o zakończeniu wojny między Spartą a Atenami jako o wydarzeniu bardzo bliskim w czasie, na ogół przyjmuje się, że tekst ten powstał krótko po 404 roku p.n.e.^[21].

Dziewięć (czy jak chcą niektórzy – dziesięć (Trieber 1892: 225)) zachowanych fragmentów składających się na traktat nie stanowi zwartej całości, ale po pierwszych czterech wywodach „właściwych”, określanych w manuskryptach mianem Dialexeis, następuje dość zróżnicowana pod względem formy i treści zawartość. Pierwsze cztery „wywody” mają charakterystyczną formę „mów przeciwstawnych”, na którą składają się antynomiczne argumentacje, z których pierwsza głosi tożsamość, a druga wspiera tezę o różnicy między dobrem i złem, pięknem i brzydotą, sprawiedliwością i niesprawiedliwością oraz prawdą i fałszem. Ze względu na nagłą zmianę formy, która następuje po czwartym wywodzie, C. Trieber (1892: 225–226) uważa, że w tym miejscu właściwy tekst się urywa, a pozostałe fragmenty stanowią wybór z dzieł anonimowego autora, który dołączony został do tekstu przez jakiegoś nieznanego nam kompilatora. Z kolei H. Gomperz (1912: 186–187) tłumaczy tę odmianę formy narastającym pośpiechem autora.

Tytuł traktatu pochodzi od słów, którymi anonimowy autor rozpoczyna pierwsze cztery rozdziały: „przedstawia się dwojakie mowy” (δισσοὶ λόγοι λέγονται). Owa „podwójność” znajduje wyraz w strukturze czterech rozdziałów traktatu^[22], odróżniając je od reszty tekstu. Każdy z rozdziałów składa się bowiem z dwu części, z opozycyjnych logoi, z których pierwszym jest logos stwierdzający tożsamość sprzecznych pojęć, a drugim „mowa przeciwstawna” (ἄντιον λόγον)^[23], zawierająca argumenty popierające tezę, iż są one „czymś różnym” (ἕτερον).

Szkolny i propedeutyczny charakter potwierdza regularna struktura wywodów. Paradoksalne argumenty, wspierające tezę głoszącą tożsamość pojęć przeciwstawnych, poprzedzają wywód wykazujący ich różnorodność. Dydaktyczny i propedeutyczny charakter tekstu podkreśla również fakt, iż autor, podsumowując ciągi argumentów, trzykrotnie zaznacza, że mają one charakter uniwersalny i odnoszą się do „każdej rzeczy” (περὶ πάντων, περὶ τῶν παντός, περὶ τῶν ἁπάντων)^[24]. Dialexeis są zatem zbiorem użytecznych argumentacji, które mogą zostać wykorzystane w dowodzeniu każdej z tez przeciwstawnych. Bogactwo nagromadzonych argumentów i ich różnorodny charakter wskazują, że wykazywanie tożsamości pojęć sprzecznych czy orzekanie sprzeczności o rzeczy było praktyką bardzo w owym czasie rozwiniętą. Potwierdzony przez badania związek anonimowego autora tekstu z kręgiem sofistycznym pozwala także wnosić, że pojawiająca się w traktacie forma opozycyjnych argumentacji jest charakterystyczna dla sofistyki, a, jak podkreślają zgodnie badacze, w szczególności winna być wiązana z Protagorasem^[25].

Wiele informacji na temat metody mów podwójnych (antylogiki) przynoszą nawiązania zawarte w dialogach Platońskich. Nie podejmując się w tej pracy omówienia tak obszernego zagadnienia, jakim jest stosunek Platona do antylogiki, chcielibyśmy zaznaczyć, że to, co Platon wiąże z terminem „antylogika”, ma różne znaczenia i odnosi się do różnych przedmiotów (ludzi, sztuki, sposobu argumentacji), w wyniku czego kilkanaście wystąpień tego terminu nie daje się ująć w żadne proste ramy. Wydaje się bowiem, że – podobnie jak to jest w przypadku „dialektyki” (Kerferd 1981: 65) – również terminem antylogiki Platon posługuje się niejednoznacznie, a różnice znaczeniowe dotyczą nie tylko wystąpień tego słowa w poszczególnych dialogach, lecz mają miejsce nawet w obrębie jednego tekstu. Co więcej, relacja antylogiki do retoryki i erystyki jest u Platona daleka od jednoznacznego rozdziału, jaki sugerował w swoich powyżej wzmiankowanych rozważaniach G.B. Kerferd, a na co słusznie uwagę zwrócił A. Nehamas (1999). Dla przykładu, w dialogu Fajdros antylogika, z którą wiąże się formę mów, jest bezpośrednio utożsamiana z retoryką (Pl., Phdr., 261d), podczas gdy w Sofiście, przybierając formę pytań i odpowiedzi, jest rodzajem nadrzędnym wobec erystyki (Pl., Soph., 225). Jednak, co warte podkreślenia, każde z wystąpień tego terminu wiązane jest przez Platona z kręgiem sofistycznym.

Dla naszego zagadnienia, jakim jest omówienie filozoficznych podstaw sofistycznej metody „dwu mów”, najważniejszym źródłem jest Platoński dialog Teajtet. Studium tego dialogu pozwala bowiem odsłonić kontekst metody antylogicznej, którego w świetle dotychczasowych badań była ona całkowicie pozbawiona. Rehabilitacja sofistów, jaka miała miejsce w ciągu ostatniego stulecia, przyniosła bowiem pod tym względem tylko częściowe zmiany. Wprawdzie uwydatniono znaczenie sofistyki w kulturze greckiej, dostrzeżono osiągnięcia filozoficzne, to jednak w dalszym ciągu dominowało problematyczne przekonanie, będące wynikiem w pewnej mierze tradycji, a w pewnej braku źródeł dotyczących sofistyki, głoszące rozdzielenie dwu sfer zainteresowań sofistów: filozoficznej i retorycznej. Nawet badacze zdający sobie sprawę z filozoficznej doniosłości sofistyki nieczęsto dostrzegali związki między sferą przekonań filozoficznych a działalnością retoryczną sofistów. Stąd też większość prac powstałych przed pracą G.B. Kerferda omawia składowe koncepcji poszczególnych sofistów, nie podejmując próby opracowania tych elementów, które łączą te dziedziny i które mogłyby wskazywać na to, że koncepcja logosu, a przede wszystkim koncepcja sprzecznego logosu wyrasta z pewnej wizji rzeczywistości i ustaleń teoriopoznawczych.

Ten stan uległ w ostatnich dekadach zmianie. Wspominana już praca G.B. Kerferda, a następnie teksty E. Schiappy (2003), M. Mendelsona (2002) i M. Emsbacha (1980) podejmują namysł nie tylko nad istotą, ale źródłem i sensem sztuki antylogicznej w jej związku z pozostałymi elementami myśli Protagorasa, jakimi są ontologia i epistemologia (Nerczuk 2010). Każde z tych opracowań zwraca uwagę na poglądy przypisywane Protagorasowi w Platońskim Teajtecie oraz wskazuje na konsekwencje dla antylogiki, jakie płyną z przedstawionego w nim projektu^[26]. I chociaż sam przekaz zawarty w Teajtecie z pewnością nie może całkowicie wypełnić luki spowodowanej zaginięciem prawie całej spuścizny sofistycznej, to jednak daje przynajmniej pewne wskazówki dotyczące filozoficznych fundamentów koncepcji sprzecznych logosów. Wydaje nam się bowiem, że ta kontrowersyjna metoda, budząca zgorszenie i potępienie w tradycji, ma swoje głębsze uzasadnienie, fundament epistemologiczny czy ontologiczny, którego dotychczas badacze z różnych względów nie dostrzegali. Wprawdzie wielu badaczy wskazywało na logiczną całość, w jaką składają się propozycje ontologiczne, epistemologiczne i metoda sofistów, ale dominujące były jednak głosy, że takiej podstawy nie ma, ponieważ sofistyka nie była zdolna do budowania konstrukcji filozoficznych (Reale 1993; Striker 1996).

Tezę tę warto poddać weryfikacji. Metoda antylogiczna nie jest naszym zdaniem jakąś sztuczką erystyczną ani ćwiczeniem retorycznym. Ma ona swój głęboki sens, a u jej źródeł są, jak sądzimy, fundamentalne dla sofistyki przekonania epistemologiczne i ontologiczne opisane w Teajtecie, które powtórzone zostają następnie przez Arystotelesa w krytyce, jakiej Stagiryta poddaje przeciwników zasady sprzeczności w Metafizyce^[27].

Platoński Teajtet, zarysowując fundamenty wizji zmiennej rzeczywistości i koncepcji poznania, której składowe zaczerpnięte są z myśli sofistycznej, ukazuje zarazem, chociaż nie w sposób bezpośredni, podwaliny metody antylogicznej, jej źródło i sens. Tezy zwolenników zmienności, takie jak przyjęcie subiektywności spostrzeżeń, będące wynikiem koncepcji metaksy, odrzucenie pojęcia prawdy i fałszu, dążenie do określenia adekwatnej relacji między językiem a zmienną rzeczywistością^[28] oraz przyznanie nowej, samodzielnej roli słowu prowadzą w konsekwencji do nowej wizji świata in fluxu, z jaką związana jest metoda antylogiczna^[29]. W ten sposób tzw. „secret doctrine” w dialogu Teajtet przedstawia coś więcej niż szereg rozproszonych, częściowo sfingowanych przez Platona doktryn (jak utrzymują niektórzy badacze), a mianowicie pewien konsekwentny i spójny projekt, którego podstawy stanowią koncepcja zmiennej rzeczywistości oraz związane z nią tezy epistemologiczne, które w konsekwencji prowadzą do pewnej koncepcji języka i nowej logiki.

Poglądy, wiązane przez Platona w Teajtecie z Protagorasem, czy szerzej „obozem neoheraklitejskim”, którego przedstawicielami są zwolennicy zmienności, nie wskazują na zerwanie więzów między słowem a bytem, lecz stanowią przeformułowanie eleackiej zasady odpowiedniości słowa, myśli i bytu, przez wbudowanie jej w zupełnie nowy kontekst, wynikający z zastąpienia terminu „byt” „stawaniem się”, a „wiedzy” „spostrzeżeniem”.

W świetle tej nowej kongruencji logoi dają wyraz „wiedzy”, którą stanowią spostrzeżenia czy doznania podmiotu. Słowa są o tyle „prawdziwe”, o ile są skorelowane ze spostrzeżeniami posiadającymi status bezpośredniej i pewnej wiedzy. Paradoksalność tez przypisywanych przez Platona Protagorasowi polega jednak na tym, że kategoria prawdy przeciwstawionej fałszowi zostaje w tej koncepcji w ogóle zniesiona.

Projekt ontologiczny, epistemologiczny i językowy przedstawiony w Teajtecie wyznacza zarazem zupełnie nową koncepcję posługiwania się językiem. Kategoria „lepszego” czy „mocniejszego” słowa, którą koncepcja ta wprowadza, otwiera szerokie pole dla retoryki. Sprzeczność rzeczywistości, będąca wynikiem jej nieustannej zmienności i zanegowania tożsamości rzeczy, a co za tym idzie dopuszczenia możliwości sprzecznego o niej orzekania, stanowi naszym zdaniem filozoficzne podwaliny metody „mów podwójnych”.

Niedostrzeganie czy lekceważenie tego całościowego projektu jest problemem, który dotyczy większości opracowań poświęconych sofistyce: poszczególne elementy sofistycznego myślenia zostają w nich odizolowane: teza homo-mensura zostaje oderwana od koncepcji „bytu w ruchu” i mechanizmu postrzegania, a cała doktryna mocy logosu, która obejmuje sztukę antylogiczną czy słynną dewizę „słabsze słowo czynić silniejszym”^[30], oderwana jest od swych epistemicznych i ontologicznych korzeni.

Ukrytym źródłem takiej formy interpretacji jest wspomniane już przekonanie, wedle którego sofistyka nie była zdolna do stworzenia jakiejkolwiek całościowej koncepcji filozoficznej, a swą dojrzałość „filozofia” osiąga dopiero wraz z Platonem. Jest to naszym zdaniem wyraz pewnej perspektywy, która w zbyt prosty sposób ujmuje rozwój filozofii przebiegający od Talesa do Platona i Arystotelesa, a który przez tych dwu filozofów został stworzony i wskutek wielkiego oddziaływania ich myśli przetrwał niezmieniony przez wieki.

Jak staraliśmy się przedstawić w tym krótkim omówieniu, argumentów za rozumieniem antylogiki jako pewnej metody wyrastającej z szeroko rozumianego projektu filozoficznego dostarcza cały szereg przekazów doksograficznych, poczynając od najwcześniejszych wzmianek o antylogice zawartych w komedii Arystofanesa pt. Chmury oraz tragediach Eurypidesa (Nerczuk 2012), przez świadectwo Platona w Teajtecie (Nerczuk 2016a), po późnoantyczne informacje o metodzie „dwu mów”. Wszystkie te świadectwa przypisują Protagorasowi uniwersalny postulat orzekania sprzeczności o każdej rzeczy.

^* Prof. dr hab. Zbigniew Nerczuk – is the classical scholar and the historian of ancient philosophy concerned with Greek philosophy, primarily with the so-called “Sophistic Movement”, Plato and ancient scepticism. Among his published works, there are monographs relating to Plato’s dialogues Gorgias and Theaetetus, as well as numerous translations from Greek, Latin, German and English. His research aims to reconstruct the context of philosophical discussions through historical, literary, structural and linguistic analysis of the text.

e-mail: zibbi@umk.pl

© by the author, licensee University of Lodz – Lodz University Press, Lodz, Poland. This article is an open access article distributed under the terms and conditions of the Creative Commons Attribution license CC-BY-NC-ND 4.0 (https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/)
Received: 25.02.2023. Verified: 16.03.2023. Accepted: 27.03.2023.