https://orcid.org/0000-0003-2487-7045
Wstęp
Jednym z ważniejszych muzeów wspólnoty autonomicznej Murcja w Hiszpanii jest Muzeum Archeologiczne (skrót oficjalny MAM) w stolicy tego regionu. W artykule opisane są amfory znajdujące w ekspozycji muzealnej zadokumentowane przeze mnie za pozwoleniem dyrektora Museo Arquólogico de Murcia pana Luisa Enrique de Miguel Santed. Prace w muzeum przez niego kierowanym i magazynie muzealnym zwanym Nave położonym na peryferiach Murcji, prowadziłam w latach 2016–2019 w związku z grantem Narodowego Centrum Nauki w Polsce[1]. Wynikiem prac w Muzeum Archeologicznym w Murcji oraz Muzeum Miejskim zwanym Factoría Romana de Salazones w Puerto de Mazarrón było opracowanie amfor lokalnych i importowanych pochodzących z zatoki Mazarrón, położonej na południu tego regionu. Zabytki pozyskane z bagrowań w tej zatoce, prowadzonych od końca XIX wieku, przechowywane są w Muzeum Archeologicznym w Murcji, jak i magazynach Muzeum Miejskiego Factoría Romana de Salazones w Puerto de Mazarrón (Modrzewska-Pianetti 2019: 57–126). Do prezentowanego opracowania wybrałam amfory znajdujące się w stałej ekspozycji MAM, które mają różne pochodzenie i miejsca znalezienia, a nie były przedmiotem cytowanego wyżej opracowania. Wspólną cechą amfor znajdujących się w gablotach sal muzealnych jest ich dobry stan zachowania, co jest zrozumiałe w aranżacji ekspozycji przeznaczonej do celów edukacyjnych. Istnieje także strona internetowa MAM, gdzie dwie z opracowanych przeze mnie amfor są ukazane, lecz ich typologia nie jest poprawna[2].
Zarys historii Muzeum Archeologicznego w Murcji (MAM)
Zarys historii MAM opracowuję na podstawie danych uzyskanych od dyrektora Luisa Enrique de Miguel Santed i jego publikacji tematycznej (De Miguel Santed 2019). Historia rozpoczyna się od dekretu hiszpańskiego wydanego przez Ministero de Fomento (Ministerstwa Rozwoju) z 1864 roku, kiedy powołane zostają Muzeum Sztuk Pięknych i Muzeum Archeologiczne w Murcji (il. 1). Początkowo pomieszczenia na zbiory muzealne udostępniło Królewskie Towarzystwo Przyjaciół Kraju, następnie znalazły schronienie w Muzeum Archeologiczno-Artystycznym Prowincji Murcja. W końcu XIX wieku zbiory zależały od Dyrekcji Generalnej Nauczania Publicznego, a od 1910 roku przeniesione zostały do budynku dzisiejszego Muzeum Sztuk Pięknych Murcji. W 1921 roku na podstawie dekretu królewskiego Muzeum Sztuk Pięknych stało się własnością państwową. Dopiero w 1953 roku wydzielone zbiory archeologiczne zostały przeniesione do domu Kultury Bibliotek i Muzeów, gdzie mieszczą się do dzisiaj przy alei Alfonsa X el Sabio 7 w reprezentacyjnej dzielnicy Murcji. Następnie w 1966 roku oddano do użytku nowe pomieszczenia muzealne. Od 2003 roku Muzeum Archeologiczne jest zależne od Wspólnoty Autonomicznej Regionu Murcji i Dyrekcji do Spraw Dóbr Kultury. Aranżacja sal muzealnych, którą możemy dzisiaj oglądać zakończyła się w 2007 roku. Muzeum Archeologiczne Murcji dysponuje nowoczesnym i przestronnym budynkiem przeznaczonym na magazyny położonym poza centrum miasta. MAM ma nowoczesne laboratoria, pracownie, bibliotekę, własne wydawnictwa, doskonałe elektroniczne inwentarze, które są w większości dziełem Luisa Enrique de Miguel Santed kształcącego z wyjątkową pasją nową kadrę muzealników hiszpańskich.
Il. 1. Patio Muzeum Archeologicznego w Murcji-MAM, Av. Alfonso X el Sabio 7.
Projekt budynku z 1941 r. L. Moya i J.L. León (fot. I. Pianetti).
Amfory w ekspozycji MAM
W ekspozycji MAM dwie gabloty zostały przeznaczone na amfory i znajdują się w sali XVI i XVII. Amfory wystawione są wedle przybliżonej sekwencji chronologicznej po cztery w każdej gablocie. Taki układ wynikał ze względów estetyki muzealnej bardziej niż z przesłanek chronologii. W tym opracowaniu przedstawię zabytki wedle systemu przyjętego w aranżacji ekspozycji. Dane inwentarzowe którymi dysponuję otrzymałam dzięki uprzejmości Luisa Enrique de Miguel Santed do wykorzystania w publikacji (Modrzewska-Pianetti 2019: 106–107). Nie wszystkie eksponowane amfory mają dokładnie określone miejsce znalezienia, co wynika z długiej tradycji tworzenia kolekcji nie tylko z odkryć terenowych, ale darowizn. Wedle informacji Luisa Enrique de Miguel Santed, w inwentarzu MAM amfory z sygnaturą MAM/DA to zbiór sprzed 1985 roku, zaś po tym roku zabytki sygnowane były MAM/CE i numerami, co odnosi się do inwentarza muzealnego, ponadto zabytki mają własny numer. Zapis muzealnego inwentarza MAM/CE dotyczy większości amfor wymienionych w inwentarzu.
Amfory w sali XVI MAM (il. 2)
W gablocie 3 sali XVI na pierwszym piętrze wystawione są cztery amfory. Pierwsza z lewej to amfora fenicko-punicka Maña B3. Amfora nie ma danych inwentarzowych w katalogu elektronicznym. Należy ona należy do rodziny amfor tzw. workowatych wywodzących się z kultury fenickiej VIII–VII w. p.n.e. Najstarsze amfory tej rodziny znajdywane są w Andaluzji a od VI w. p.n.e. do końca II w. p.n.e. oraz były imitowane w warsztatach na terenach Lajetanii (Vallès, Barcelonie, Maresme, Baix Llobregat) czyli wybrzeżu Katalonii (Miró 1983–1984). Znanych jest wiele form nawiązujących do tradycji fenicko-punickiej. Ta wystawiona w gablocie MAM jest najbardziej zbliżona do form znanych z Ampurias i Ullastret datowanych na VI–II w. p.n.e. (Miró 1983–1984: il. 1). Taka forma amfory znana jest z wraków Dramont D przy wybrzeżu Francji oraz Binisafuler przy Minorce (Miró 1983–1984: il. 6.2. Sciallano; Sibella 1991: 74). Interesujący jest załadunek wraku Cabrera 2 (Majorka), gdzie amfory Maña B3 występują obok grecko-italskich i ebusitańskich, co jest świadectwem łączonego handlu w okresie około 200 r. p.n.e. (Asensio i Villaró 2010: il. 4B). Pojemniki Maña B3 były wielofunkcyjne, a miejsca znalezienia przy magazynach wskazuje, że mogły służyć także na ziarno. Niektóre egzemplarze były żywicowane wewnątrz, dlatego możliwe, że służyły na przetwory rybne. Podobne formy amfor znane są z Cypru, Izraela, Sycylii i Sardynii, ale brak analiz laboratoryjnych nie pozwala na sprawdzenie proweniencji dla ich szerokiej dystrybucji.
Il. 2. Amfory w sali XVI MAM (fot. I. Pianetti).
Kolejna amfora, druga od lewej, z gabloty 3, to Dressel 11 betycka, odnaleziona w Mina Marina, Portmán (Kartagena) sygnowana jest MAM/CE 100983. Miejsce jej znalezienia to sierra ciągnąca się od Portmán antycznego Portus Magnus w rejonie Kartageny do Cabo de Palos, półwyspu przy Mar Menor (il. 3). To tereny o złożonej geologii, które obfitują w miejsca wydobycia minerałów i metali od okresu antycznego (Del Ramo Jiménez, Guillén Mondéjar 2009: 16–18. Antolinos Marín 2010: il. 1). Amfory służyły do zaopatrzenia górników pracujących w kopalniach i mieszkających w ich pobliżu. Opisywana amfora to jedna z najbardziej popularnych form służących na przetwory rybne szeroko rozprowadzana w prowincjach rzymskich w Europie w I w. n.e. Takie amfory często stanowiły załadunek zbiorowy obok amfor oliwnych i sztabek metali odnajdywane na wrakach basenu Morza Śródziemnego, na przykład Sud Lavezzi 2 w Cieśninie Bonifaccio czy Tour Saint Marie przy wybrzeżu Korsyki (Sciallano, Sibella 1991: 57; Liou 2001: il. V. 4–8). Amfora Dressel 11 należy do rodziny Dressel 7–11. Określenie Dressel 7–11 stosuje się gdy amfory tej rodziny są bardzo fragmentaryczne i nie można ustalić dokładnego typu. Amfory Dressel 11 produkowane były w licznych warsztatach nad zatoką Kadyksu i Algeciras (Corredor 2016: 68-67: il. 12.5; García Vargas 1998: il. 6.1; García Vargas, Bernal Casasola 2008: il. 3.5). Najstarsze były formy Dressel 7 i 9 z okresu późnorepublikańskiego (García Vargas, Bernal Casasola 2008: 664). W okresie augustejskim rodzina amfor Dressel 7–11 krystalizuje swoje formy typowe dla Betyki. W rejonie Kadyksu na początku naszej ery powstają warsztaty Dressel 7–11 w San Fernando i Galineras (Cerro de los Mártires) oraz Dressel 11 typową dla produkcji okresu julijsko-klaudyjskiego. Te amfory zostaną zastąpione przez inne formy zwane Beltrán IIA i IIB. Podobnie zmiany form następowały w warsztatach rejonu Algeciras, gdzie Dressel 11 produkowane były do okresu flawijskiego (García Vargas, Bernal Casasola 2008: 668). Dressel 11 dobrze są datowane na stanowisku Villanueva (Kadyks) na 2 połowę I w. n.e., podobnie jak znaleziska tej formy w Pompejach (Garcícia Vargas 1998: 99–100).
Il. 3. Szkic obszaru między Kartageną i Cabo de Palos gdzie znajdują się kopalnie metali i minerałów (opracowała I. Pianetti).
Trzecia amfora od lewej w gablocie 3, to typ Dressel 1C wywodzi się z rodziny Dressel 1 produkcji Italii tyrreńskiej przeznaczony na wino. Ta rodzina pojemników datowana jest od połowy II w. p.n.e. do początków I w. p.n.e. Amfory te były szeroko eksportowane na zachodnie obszary Morza Śródziemnego (Sciallano, Sibella 1991: 34). Amfora pochodzi ze znaleziska z Santo Ángel, Cabecio del Tesoro (Verdolay) oznaczona została MAM/CE 100984. To stanowisko położone na południe od Murcji jest jednym z ważniejszych odkryć archeologicznych okresu iberyjsko-rzymskiego tego regionu. To bogato wyposażona nekropola związana z istnieniem sanktuarium iberyjskiego (Tortosa Rocamora 2018). Typ amfor Dr 1 wywodzi się ze starszych, zwanych grecko-italskie, produkowanych na terenach południowej Italii. Istnieją podstawowe trzy warianty oznaczone Dressel A, B, C (Corredor 2016: 40, il. 3). Ten typ amfor imitowany był na wybrzeżu Katalonii i na południu w Dolinie Gwadalkiwiru, w zatoce Kadyksu i Algeciras. Ostatnie badania wskazują na możliwe imitacje w rejonie Malagi (Corredor 2016: 41). Imitacje hiszpańskie są nieco późniejsze od podstawowych produkcji tyrreńskich i dotyczą początków I w. n.e., jak to jest w przypadku produkcji rejonu Puerto Santa María czy Puerto Real (Kadyks) (Garcícia Vargas; Bernal Casasola 2008: 664, il. 2.6). Imitacje z Kadyksu naśladują dość wiernie pierwowzory italskie (García Vargas 1998: 73). Egzemplarze z Algeciras są datowane na 2 połowę I w. p.n.e. Koniec imitacji gaditańskich można wiązać z nieobecnością tych amfor w kontekście produkcji Galineras i Cerro de los Mártires (San Fernando) oraz Torre Alta (Puerto Real) w ostatniej dekadzie I w. p.n.e. W znaleziskach z Hispalis takie amfory pochodzą wyłącznie z produkcji Algeciras, rejon Kadyksu (Corredor 2016: 118, 127, 143). W znaleziskach z rejonu Kadyksu brak jest amfor Dressel 1C znaczonych stemplem czy tituli picti. Uważam, że omawiana amfora Dressel 1 C w MAM może być imitacją form w italskich wykonaną w Betyce.
W gablocie 3, czwarta od lewej to typ amfory z rodziny nazwanej w 1953 roku przez Ferdynanda Benoît (konserwatora Prowansji) – grecko-italska, wariant późniejszy, znaleziona w Mino Marina, Portmán (Kartagena) oznaczona została MAM/CE 100985 (Sciallano, Sibella 1991: 31). Tak jak w tym przypadku, wielostopniowe oznaczenie miejsc znalezisk jest powszechne w Hiszpanii ze względu na powtarzalność wielu toponimów. Na temat znaczenia tego regionu obfitującego w rudy metali i minerały pisałam przy omawianiu amfory Dressel 11 wystawionej jako druga od lewej w tej gablocie. Znalezisko amfory grecko-italskiej poświadcza zaopatrzenie rejonu górniczego w potrzebne towary, jak wino i garum. Amfory tradycyjnie, nazywane grecko-italskie, były produkowane od IV do końca II w. p.n.e. w wielu regionach, jak Sycylia, południowa Italia, wybrzeże adriatyckie oraz tyrreńskie. Rozwój tego typu był szeroko dyskutowany przez badaczy amfor oraz powstały rożne propozycje typologiczne (Corredor 2016: 30). Te amfory są formą pośrednią między produkcjami greckimi i italskimi Dressel 1. Wcześniejsze egzemplarze przypominają pojemniki greckie, a późniejsze italskie na wino były produkowane na wybrzeżu tyrreńskim. Amfory grecko-italskie imitowane były na wybrzeżu prowansalskim oraz od IV w. p.n.e. nad zatoką Kadyksu, na przykład w San Fernando od początku II w. p.n.e. (García Vargas 1998: 69–71; García Vargas, Bernal Casasola 2008: 664). Zapewne imitowano je także w dzisiejszej Katalonii, w rejonie Malagi i później nad dolnym biegiem Gwadalkiwiru (Corredor 2016: 31). Amfory przeważnie służyły do przechowywania wina, ale wtórnie mogły być używane na przetwory rybne, jak w Baelo Claudia. Wśród importów italskich znalezionych w zatoce Mazarrón na kilkadziesiąt innych importów z Italii jest 5 sztuk grecko-italskich (Modrzewska-Pianetti 2019: 69, il. 15.2). W Hispalis na ponad 90 amfor różnych typów są jedynie 2 amfory grecko-italskie zaś w znaleziskach z teatru rzymskiego w Maladze jest tylko jedna na ponad 200 egzemplarzy innych typów (Corredor 2016: 105, 129). Amfory grecko-italskie są bogato zadokumentowane na wrakach przy wschodnim wybrzeżu Półwyspu Iberyjskiego i przy Balearach (Asensio i Vilaró 2010). Znane i opracowane są wraki El Sec oraz Cabrera 2 (Majorka), Llazaret (Menorka), Bon Capó (Tarragona), Portaló (Gerona), datowane od III do II w. p.n.e. (Asensio i Vilaró 2010: il. 10, 11). Z pewnością te znaleziska podwodne wskazują, że amfory grecko-italskie były licznie importowane na Półwysep Iberyjski, zaś lokalne imitacje stanowiły mniejszość. Amfora grecko-italska w ekspozycji MAM jest wariantem późnym z końca II w. p.n.e. i jest zapewne importem z Italii.
Amfory w sali XVII MAM (il. 4)
W gablocie 4 w sali XVII wystawione zostały amfory późniejsze niż te w gablocie 3 sali XVI. W tej gablocie w sali XVII jako pierwsza z od lewej znajduje się amfora typu Beltrán IIB (Sciallano, Sibella 1991: 60). Ma ona lekko uszkodzoną stopkę. W inwentarzu muzealnym oznaczona jest jako MM/DA 100113 i pochodzi z bagrowań w zatoce Mazarrón. Jest to typ amfory betyckiej bardzo często spotykany w znaleziskach naziemnych, jak i na wrakach. Ich forma, choć bardzo charakterystyczna dla tego typu, nieznacznie różni się proporcjami. Produkowane były od połowy I do II w. n.e. z przeznaczeniem na przetwory rybne. Zachowały się resztki ości rybich w amforach tego typu, odkrytych na wraku Bou Ferrer, Vila Joiosa przy wybrzeżu Alicante (De Juan Fuertes et al. 2011: 190; De Juan Fuertes et al. 2021). W niektórych warsztatach jak Los Matagallares, Granada, produkowane były do początków III w. n.e. (Corredor 2016: 71). Są to amfory różniące się między sobą jedynie wielkością i produkowane były w ponad 20 warsztatach głównie w rejonie zatoki Kadyksu (Corredor 2016: 71–72; García Vargas 1998: il. 9). Zostały wyróżnione dwa podtypy A i B w zależności od chronologii (García Vargas 1998: 108–110, il. 7.2, 7.3). Największymi centrami produkcji tych amfor były Villanueva i Puente Melchior (Puerto Real) oraz w okolicy Jerez z wyjątkiem El Almendral (García Vargas 1998: 110). Znane są też produkcje z Huerta de Rincón (Torremolinos) w rejonie Malagi (García Vargas 2001: 86). Nieco później niż w rejonie Kadyksu typ Beltrán IIB produkowano nad zatoką Algeciras w warsztatach Venta del Carmen en Los Barrios i Villa Victoria w San Roque (García Vargas, Bernal Casasola 2008: 668). Na terenach Hispania Ulterior to 4,5 procent całości amfor w znaleziskach z Carmona, a w Baelo Claudia to 3,9 procent (Corredor 2016: 134, 143; González Blanco 1996: il. 1). W znaleziskach z zatoki Mazarrón jest 12 amfor tego typu na ponad 170 pojemników importowanych z Betyki (Modrzewska-Pianetti 2019: 82–83, il. 8). Stanowią one grupę drugą pod względem liczebności po amforach Dressel 20. Amfora w ekspozycji MAM zalicza się do form z II w. n.e. i może pochodzić z pracowni w Algeciras.
Il. 4. Amfory w sali XVII MAM (fot. I. Pianetti).
W gablocie 4, druga od lewej to amfora północnoafrykańska typ Africaine III B (Bonifay 2016: il. 5.21; Bonifay 1993: 21, A-AFR-25/1). Amfora oznaczona jest w inwentarzu MAM/CE 101018 i zapewne jest znaleziskiem z regionu Murcji. Została zrekonstruowana i ma dorobioną stopkę. Ten typ produkowany był w Byzacenie, Zeugitanie około 300–400 r. n.e. (Bonifay 2016: 596). Nie jest pewne czy służyły do wina. Ostatnie badania analityczne wskazują, że warianty tej formy mogły służyć do różnych produktów (Woodworth et al. 2015: 53). Tego typu amfory znane są ze znalezisk w Katalonii i wedle opracowania materiału z Tarragony należą do rodziny typu Keay XXV, mającego wiele wariantów. Na Półwyspie Iberyjskim znane są z licznych znalezisk w regionie Murcji, jak te egzemplarze z Puerto de Mazarrón (Pérez Bonet 1988: 482, 488, il. IV.2). Ten typ amfor należy do najczęstszych znalezisk w basenie Morza Śródziemnego (Keay 1984: il. 23.1; Remolà Valverdú: il. 27.1–9).
W gablocie 4, trzecia od lewej to amfora typu Agora K 109 produkowana w kręgu egejskim. Amfora zapewne pochodzi ze znalezisk regionu Murcji i oznaczona jest w inwentarzu MAM/CE 101020. Takie amfory zapewne służyły na wino, gdyż bywają impregnowane wewnątrz żywicą. Znajdywane są w kontekstach znalezisk śródziemnomorskich III–IV w. n.e. i pod wodą w zatoce Fos u wybrzeży Prowansji (Sciallano, Sibella: 98). Według źródła Archaeology data Service Roman Amphorae: digital resource 2014 amfora Agora K 109 jest mylnie identyfikowana z Keay I[3]. Ten typ amfor był rozprowadzany na wybrane obszary śródziemnomorskie (Caravale, Toffoletti 1997: 169). Wyjątkowe znaleziska pochodzą z wód przy wyspach Kanaryjskich, jak ten egzemplarz w Museo Canaria, La Palma de Gran Canaria oraz inny pochodzący ze znaleziska Playa de la Cocina, La Graciosa (Mederos Martín, Escribano Cabo 2002: 3, il.3; Escribano Cabo, Mederos Martín 1996: 92, il. 1, 11). Można zauważyć, że te amfory nie są notowane w dobrze opracowanych przez S.J. Keay (1984) i J.A. Remolà Vallverdú (2000) w kontekstach Katalonii, jak np. w Tarragonie. Przeciwnie jest na terenach Afryki północnej, Egiptu, Grecji i południowej Francji.
W gablocie 4, ostatnia amfora po prawej stronie to typ El Mojón IA (Berrocal Caparrós 2012: 260, il. 1). W inwentarzu nosi numer MAM/CE 101019 i pochodzi ze znaleziska w El Castella, Puerto de Mazarrón, Mazarrón (il. 5). Istotne są wymiary podane w inwentarzu; wys. 70 cm, średnica wylewu 7,5 cm. Są to wymiary niemal standardowe dla formy IA w przeciwieństwie do większych form I B. Amfory tego typu zwane są spatheia. Takie formy produkowane były w warsztatach północnej Afryki ale także w pracowniach na wybrzeżu Kartageny (Berrocal Caparrós 2012: il. 1). Powszechnie używane były na sosy rybne lokalnej produkcji od połowy IV do VI w. n.e. Ich dystrybucja poza region Murcji pozostaje do zbadania, gdyż zbliżone formy, znane z wraków, dotąd uważane były za wyroby północnoafrykańskie. W znaleziskach naziemnych na wybrzeżu regionu Murcji stanowią 80 procent znalezisk (Berrocal Caparrós 2012: 260–262). Powszechne są w znaleziskach pochodzących z bagrowań w zatoce Mazarrón, co mogłam stwierdzić przy opracowaniu amfor z tej zatoki w depozycie Nave MAM (Modrzewska-Pianetti 2019: il. 9, 13.5). Również w znaleziskach z tej zatoki stanowią większość na kilkanaście innych typów amfor lokalnych produkowanych na południowym wybrzeżu regionu Murcji. Amfory lokalne El Mojón IA to w znaleziskach z zatoki Mazarrón, najliczniejsza grupa amfor po importowanych pojemnikach z Betyki. Ich chronologia jest zawężona do okresu późnoantycznego w stosunku do wcześniejszych importów amfor betyckich (Modrzewska-Pianetti 2019: il. 11).
Il. 5. Najważniejsze miasta Regionu Murcja z zaznaczenie miejsc produkcji amfor lokalnych na wybrzeżu południowym (opracowała I. Pianetti).
Zakończenie
Amfory wystawione w MAM zostały dobrane wedle kryterium edukacyjnego. Eksponaty są prawie kompletne, dlatego zwiedzający mogą poznać i porównać ich formy. Są wystawione wedle chronologii począwszy od tych wcześniejszych do późniejszych. Pochodzą z różnych znalezisk w regionie Murcji i są świadectwem różnorodności importów oraz wyrobów produkcji lokalnej. W muzeum znajduje się również poglądowa makieta załadunku statku wypełnionego amforami imitującymi Dressel 1 (il. 6).
Il. 6. MAM makieta z przedstawieniem załadunku amfor na statku (fot. I. Pianetti)
Niniejsze opracowanie ma na celu weryfikację, skorygowanie i uzupełnienie dotychczasowych danych (znajdujących się m.in. na etykietkach muzealnych), dotyczących amfor eksponowanych w Muzeum Archeologicznym w Murcji. Zwiedzającym ekspozycję, w tym polskim odbiorcom, pozwoli na poznanie amfor z ich przeznaczeniem (tak produkcji lokalnej, jak i importowanych), które trafiły do muzeum z różnych znalezisk archeologicznych z terenów wspólnoty autonomicznej Murcja.
e-mail: iwonamodrzewska@poczta.onet.pl
